Os irmáns Cástor (frautas de madeira) e Félix Castro (anglo concertina, acordeón diatónico, gaita galega), xunto con Álvaro Iglesias (contrabaixo) e Xosé Liz (bouzouki, guitarra acústica, mandolina), conforman o grupo de folk céltico Tor. Influenciados por figuras como Paco de Escornabois, Tannahill Weavers ou Kornog, Tor explora a musicalidade tradicional das comarcas da Limia, Frieiras ou Navia a través dun son guiado pola fusión de melodías provenientes de instrumentos clásicos e tradicionais; como resultado, escoitamos un conxunto de muiñeiras, alboradas ou mazurcas que lembran ao folk atlántico europeo.

O pasado 1 de xullo o cuarteto estreábase no mercado discográfico con TOR (Inquedanzas Sonoras, 2020), unha colección de 11 pezas, dúas delas gravadas en directo, na súa maioría versións propias sobre temas tradicionais recollidos, principalmente, do arquivo propio de partituras, discos antigos e gravacións de campo.

Antes de se formar Tor, cada un de vós pertencía a distintas agrupacións e mesmo erades colaboradores de proxectos doutros artistas. Que vos levou a dar o paso e formar o grupo?

Félix e Cástor Castro: «Nós iniciámonos no folk creando o grupo asturiano Felpeyu cando estudabamos en Salamanca en 1991, xunto con Ruma Barbero e Igor Medio. Aquela formación deixámola ao volver a Ourense en 1993, aínda que seguimos colaborando con eles ata a actualidade en concertos e discos. De volta, centrámonos máis na música tradicional, recolleita, publicacións sobre Faustino Santalices, a música limiá… e participando en Gomes Mouro e Os Lubicáns como grupos de son máis tradicional.

Levamos desde aquela desexando seguir facendo folk, e moitos dos temas do disco son arranxos que se foron gravando e madurando nos últimos 25 anos. Desde 1998 participamos tamén con Pancho Álvarez nas súas actuacións e discos, con el coñecemos a Álvaro Iglesias e tivemos actuacións puntuais como trío con Álvaro. Pero non foi ata 2018 cando convidados pola AELG para a gala dos Mestres da Memoria en Lugo decidimos con Xosé Liz facer o cuarteto e arrancar xa como grupo.

Os catro estamos realmente ilusionados co son que acadamos nesta formación, coa combinación de timbres e instrumentos e os arranxos que estamos a presentar».

Álvaro Iglesias: «Penso que o paso de formar o grupo era algo xa predestinado. Levamos tocando xuntos desde hai 24 anos e gravando temas practicamente desde o primeiro momento. A incorporación de Xosé hai un par de anos fixo que o noso proxecto tomase xa unha forma definitiva e lanzase o grupo cara á súa profesionalización con este traballo que agora presentamos».

O voso nome, Tor, ten tres significados: toponímico, xeomorfolóxico e como sufixo protoindoeuropeo. Que relación hai entre a elección do nome e o proxecto musical? E entre o deseño castrexo do guerreiro co home de Vitruvio de Leonardo da Vinci?

Félix: «En primeiro lugar buscamos un nome corto e sonoro, pero que ao mesmo tempo lle puidésemos dar un significado con diversas raíces e orixes. Tor é un nome de can amplamente repartido por toda Galicia, aparece mesmo nos relatos cortos de Antón Tovar [sorriso]; tamén foi un apelido nobre e temos o Pazo de Tor xunto a Monforte —daquela familia proviña a zanfona-órgano que tocou Faustino Santalices—, Tor- é unha raíz indoeuropea que significa ‘fortificación en altura’ da que provén o termo torre e demais variantes nas linguas europeas... Tamén como sufixo, de orixe moi antigo, refire á persoa que ‘realiza a acción do verbo’ escritor, pintor, autor etc.

As músicas e os instrumentos actuais son produto de moi variadas e diversas influencias, interpretacións e mesmo de coincidencias: no noso grupo conflúen instrumentos clásicos como o contrabaixo, tradicionais como a gaita, con outros como a concertina ou o acordeón diatónico que naceron no século XIX como un produto máis da mentalidade da Revolución Industrial (sistemas mecánicos facendo música), ou o bouzouki do folk atlántico, un instrumento híbrido que naceu a partir da guitarra portuguesa.

No noso cuarteto todos os instrumentos teñen unha importancia fundamental, os temas de gaita cobran novos timbres e significados ao ser adaptados e interpretados en instrumentos non habituais. E tendo a dous dos mellores frautistas tradicionais de Galicia seguramente no próximo disco haxa tamén algún duelo de frautas! [risos]».

Cástor: «O deseño do Vitruvio Kallaiko, do artista Paco Boluda, obedece a unha filosofía que queremos imbuír tamén no noso proxecto: desde unha estética claramente identificable deste noso recuncho no mundo, como galaica e galega, pódese mesturar con outros referentes estéticos e artísticos, desde os deseños de Leonardo da Vinci, o steampunk, o maquinismo, ou tantos mundos visuais e conceptuais como podemos ver hoxe en día en todo tipo de manifestacións artísticas.

Todos temos, por exemplo, unha imaxe do Exipto dos Faraóns e as pirámides, que segue identificando ao Exipto actual, conectado a Internet, con móbiles, antenas parabólicas, unha tecnoloxía e cultura inmersa no século XXI, pero a forza visual da súa historia segue representándoos no presente e é unha marca de país.

Para Sarela, a miña filla maior, foi todo un shock darse de conta con 12 anos que os exipcios de hoxe en día non constrúen pirámides nin escriben con xeroglíficos, senón que usan os móbiles e a informática, andan en coche e ven a televisión! Tal é a forza que o sinal da súa historia nos deixa.

Galiza ten uns referentes culturais moi potentes (petróglifos, arte kallaika, arte medieval, todo o imaxinario mítico galego) que podemos seguir explotando, desenvolvendo e mesturando en todo tipo de manifestacións culturais, artísticas e produtos comerciais.

Aplicando esta filosofía ao deseño do noso primeiro disco, nel atoparedes os principais símbolos do grupo ao Kallaiko de Vitruvio e o nome de Tor coa tipografía da lápida fundacional de San Pedro de Rocas (573 d.C.), deseños castrexos do Formigueiro-Amoeiro, un póster-agasallo co cronobecho do Doutor Growia artefacto steampunk galaico para viaxar no espazo-tempo e coñecer músicas e tempos distintos e distantes, enxeño de Paco Boluda».

Que vantaxes e inconvenientes se presentan á hora de compaxinar os vosos proxectos persoais (ou nos doutros músicos) coa vosa participación en Tor?

Félix: «Para min e para Cástor este é o noso proxecto musical prioritario. Temos outras formacións como Os Lubicáns, quinteto tradicional onde explotamos intensivamente o repertorio de gaita dos vellos gaiteiros ourensáns, que ten máis ben outro tipo de públicos e espazos, que compaxina moi ben con Tor».

Álvaro: «O maior inconveniente que cremos que pode ter traballar en varios proxectos simultaneamente, é a xestión dese ‘exceso de traballo’ que sempre se presenta en varios momentos do ano. Polo demais, ter a sorte de poder traballar en proxectos que, na maioría dos casos, son moi diferentes entre eles é tremendamente enriquecedor en moitísimos aspectos, sobre todo cando nunca queremos de deixar de aprender. É algo que che fai crecer non soamente como músico, senón tamén como persoa».

Á hora de poñer en marcha un proxecto destas características, un tenta buscar inspiración noutros grupos dentro do panorama musical. Para vós, existe algunha influencia que vos marcase especialmente? Que inspira a vosa música?

Cástor: «Todos temos moi diversas influencias. No noso caso, Félix e mais eu iniciámonos en Felpeyu, somos felpellos en excedencia, e daquela tiñamos como inspiración a Llan de Cubel, Milladoiro, Bothy Band, Kornog, Tannahill Weavers, La Musgaña… Grupos que mesmo xente das máis novas xeracións folquies non coñecen [sorriso]. Hoxe en día bandas como Felpeyu e Llan de Cubel xa son por si mesmos referentes consolidados.

Malia todo, as melodías son esencialmente tradicionais, de recolleita, ao estilo dos vellos gaiteiros, bailables, pero como sempre aqueladas á nosa visión e concepción da música, con arranxos acústicos de corda e con diversos niveis de lectura, ou de escoita».

No voso dossier incluídes que o voso obxectivo foi e é estudar o xeito de tocar dos vellos gaiteiros dos que bebe a música actual, especialmente os que son do interior. Tedes especial predilección por algún? Por cales? Por que especialmente os do interior?

Cástor e Félix: «Nós iniciámonos na música tradicional e folk de xeito autodidacta. Nos 90, nós pensabamos que xa estaba todo recollido nos cancioneiros… Cando volvemos a Ourense e empezamos a recoller na Limia, démonos de conta de que había un mundo, xeitos de tocar e repertorios que non aparecían nos cancioneiros nin nas cintas de cuartetos tradicionais. As primeiras gravacións comerciais (coros, cuartetos…) apareceran en ambientes urbanos, de grupos profesionais ou semiprofesionais, pero moitos gaiteiros tradicionais nunca fixeran ese tipo de gravacións. A primeira cinta comercial dun gaiteiro ourensán alén dos gaiteiros máis vinculados a coros foi a que publicaron os Gaiteiros da Ponte Vella en 1993 con temas de Paco de Escornabois.

Cos que máis trato tivemos dos nosos referentes musicais foron Paco de Escornabois, Emilio do Pando, Faustino Luis Seoane, do Canizo, e os gaiteiros de Vilar, entre outros. Outros gaiteiros namoráronnos polas gravacións de campo doutros investigadores, como José Ramón González de Vilaquinte, do que gravamos varios temas no disco.

Nós os dous tiramos máis polo estilo do interior pola proximidade xeográfica, que foi de quen aprendemos, e por amosar tamén outros xeitos de interpretar. Consideramos que outros toques tradicionais de Pontevedra e A Coruña contan con grandes figuras, como Ricardo Portela, os Areeiras, os Campaneiros, Paradela, os Morenos de Lavadores, e teñen deixado unha forte pegada nos grupos tradicionais e folk posteriores, pero hai repertorios (da Limia, Frieiras, Ancares, Fonsagrada) que non tiveron tanta presenza nas xeracións actuais».

No eido da recollida, as frautas de madeira e mais o acordeón diatónico son quizais instrumentos que quedaron máis nun segundo plano. Como foi ese labor e traballo cos informantes? Foi complicado atopar fontes?

Cástor: «O noso campo de recollida ten sido principalmente a música instrumental (gaita, acordeón, frauta, clarinete) ou os cegos músicos, e menos, por exemplo, o canto e pandeireta. Dentro destes instrumentos, a frauta ten aparecido moitas veces como un instrumento no que os gaiteiros se iniciaron na música, pero non quedaron moitos músicos tradicionais que se enfocasen na frauta como o seu instrumento principal; tamén no caso do acordeón diatónico, aínda que en moitas aldeas refiren que se tocou, quedaron poucos que puidésemos entrevistar directamente ou, en ocasións, atopamos fontes indirectas: fillos/as ou netos/as que aínda lembran e cantan as melodías que oíron deles.

O ámbito xeográfico no que máis buscamos foi en Lugo e Ourense e atopamos un número suficiente de informantes que nos deu unha idea da técnica e repertorio, pero seguro que quedan bastantes por coñecer noutras áreas.

No último número da revista Aturuxo da Asociación de Gaiteiros Galegos podedes ver un pequeno artigo sobre os frautistas que recollín en Galicia».

Durante o voso traballo de investigación supoñemos que atopariades historias relacionadas coa nosa cultura galega e as nosas raíces. Cal pensades que é a peza de música máis antiga que atopastes? Hai algunha historia específica detrás destas cancións que vos chamase especialmente a atención?

Félix: «Esta resposta é moi difícil, moitas pezas é imposible datalas. Hai motivos musicais que se van sucedendo duns músicos a outros por imitación, pero a verdade é que non temos analizado a súa antigüidade.

Todas as músicas teñen unha historia de vida detrás, de persoas, comunidades que conservaron a nosa cultura e música».

Cástor: «Unha das máis impresionantes foi a dos gaiteiros de Vilar. Os mozos de Vilar fixeron os aros dun bombo e dunha caixa coa fuselaxe dun bombardeiro canadense que se estrelou nas montañas de Vilar, na raia con Portugal, unha fría noite do 2 de febreiro de 1944, a finais da Segunda Guerra Mundial; houbo explosións durante toda a noite no alto da serra. Pola mañá os veciños subiron ao monte con carros e baixaron os restos que puideron aproveitar; uns reforzaron portas de palleiros coas chapas... de alí a unhas semanas viñeron quincalleiros pagando ben polos restos e leváronse case todo, pero a mocidade de Vilar dispuxo durante moitos anos de instrumentos de música reciclados cun material ultra lixeiro, tecnoloxía punta norteamericana. Nós mesmos aínda atopamos anacos da fuselaxe cando fomos en 2009 a visitar a zona do accidente!».

Logo de tantos anos traballando xuntos sen publicar disco, a principios de xullo lanzastes TOR (Inquedanzas Sonoras, 2020), o voso álbum debut, composto de 11 pezas, dous delas gravadas ao vivo, na maioría versións propias sobre temas tradicionais. Que vos empurrou a dar o salto discográfico? Como elixistes eses temas?

Cástor e Félix: «Unha parte dos temas levaba máis dunha década gravada por Álvaro, Cástor e Félix, pendente de completar algún arranxo. Sacar esta gravación adiante foi máis unha necesidade vital: desenferruxala e publicala para que non se perdese; non foi un disco para o que nos sentamos os catro a elixir un repertorio concreto para facelo. Tamén tivemos que repensar como enfocar o directo (moitos temas gravámolos duplicando instrumentos), o que conseguimos coa formidable incorporación de Xosé Liz no bouzouki; e o toque final no disco conseguímolo cando Xosé gravou tamén as cordas en varios temas, como ‘Carolina’ e ‘Valses’, e incorporando dous temas máis do cuarteto en directo. Tamén colaboraron os recoñecidos músicos Pancho Álvarez ao violín, e Ángel Ruiz ao banjo.

Este disco pretende ser realmente a carta de presentación de Tor, cun xeito de entender a nosa música, e o punto de inicio de moita máis creatividade en próximos traballos.

Por certo, pensamos poñer na páxina web do grupo un apartado de fontes musicais onde iremos subindo os materiais de recolleita de onde provén cada tema, para quen queira curiosear sobre o noso proceso creativo».

Dentro do voso repertorio podemos atopar unha gran variedade de ritmos galegos; uns máis áxiles e outros máis pausados. Sodes de xotas e muiñeiras ou, pola contra, preferides os alalás e as alboradas?

Félix: «A alternancia de ritmos é unha necesidade. Gústanos de todo, pero desde a mentalidade do músico tradicional os temas bailables e con ritmo son unha prioridade. Despois para descansar as orellas e promover outro tipo de emocións, os alalás, cantos de ronda, arrurrús... e temas melancólicos son ideais».

Álvaro: «De feito, estamos a traballar na banda sonora para o filme Luarada de Zinemusik —sobre a vida do lobishome de Esgos, Manuel Blanco Romasanta— e estamos presentando nos concertos un setque fixemos de alalás que funciona de marabilla [sorriso]».

Compartistes escenario co recoñecido gaiteiro Faustino Luis Seoane en varias ocasións, unha das máis recentes a principios de 2020. Como é a experiencia de tocar xunto a el?

Cástor: «Os músicos que nos preceden teñen un sentido especial da música, como se interpreta, onde, historias de vida e mesmo léxico e terminoloxías sobre a música que fan. Por exemplo, Faustino Luis Seoane chámalle facer a duada, unha palabra preciosa, a tocar por terceiras no dúo de gaitas. Cóntanche centos de anécdotas sobre cada tema, sobre a construción do instrumento, sobre a vida de antes. Compartir tantos momentos, conversar, tocar canda eles, é unha experiencia riquísima e única».

Félix: «Tocando xunto a eles, no Entroido, nas xuntanzas, festas, romarías... un chega a percibir o distinto tempo da música que teñen, cando se fai aquelada para bailar; agroman unhas emocións dificilmente descritibles. Hai moitas cousas que nos unen sentimentalmente, tanto enriba como, especialmente, fóra dos escenarios. Como dicía Paco de Escornabois, ‘somos compañeiros na música’».

Logo do estado de emerxencia sanitaria provocada pola COVID-19, como estades a afrontar a volta aos escenarios nun futuro próximo?

Álvaro: «Pois cunha incerteza algo inquietante, e iso que estamos máis que afeitos neste traballo a certa «inseguridade», pero isto é un pouco diferente, tentando adaptarnos a un elemento alleo que vai mudando continuamente de costumes e formas e que fai que non saibas que fará de nós nas semanas que veñen por diante. Faise moi incómodo, a verdade, pero non deixas de traballar coa mesma intensidade por esta nova realidade que agora nos toca.

Pensamos que a situación irá caendo ao seu estado natural moi lentamente, e queremos pensar que aprendemos moitas cousas diso. É a nosa esperanza; oxalá que si».

Félix: «A volta aos escenarios evidentemente ten que ser con moita precaución e sentidiño. O verán de 2019, nós como Tor non chegamos a pechar ningún concerto e, con todo, este ano xa temos dez datas confirmadas de xullo a setembro».

Para formacións pequenas como a nosa quizais sexa máis doado continuar coa actividade para os programadores, que teñen que traballar cunha capacidade moi contida e espazos acoutados, con medidas de seguridade e custos de organización moi axustados».

Xosé Liz: «Oxalá que a situación se normalice realmente, a nivel de pequenas e grandes formacións, e tamén no ámbito da docencia musical».

Cástor: «Pero tamén toda a situación vivida nos debería facer repensar para que queremos a música e a cultura, e primar a cultura e a música máis directa, e de proximidade».

Na actualidade, que artista o grupo galego nos recomendariades? Algún favorito que deberiamos coñecer?

Álvaro: «Duns anos para aquí leva habendo un pequeno rexurdimento na nosa música en practicamente todos os ámbitos, pero especialmente no folk galego. Recomendaría a nosa Orquestra Folk de Galicia SonDeSeu con xa cinco traballos discográficos; bandas como Caldo, Ghaveta, ou índonos a outros estilos interpretativos Xisco Feijoó, Xabier Díaz ou Davide Salvado.

Xa vedes o difícil que pode ser recomendar ou ter de favorito a alguén en concreto hoxe en día en Galicia coa tremenda calidade e variedade que temos neste momento, o cal é sumamente importante e vital para a nosa música e do que de seguro estamos e estaremos sempre moi orgullosos».

Cástor: «Eu realmente considero proxectos absolutamente innovadores e únicos o de Xosé Liz en O Cantar dos Frautares e o de Álvaro Iglesias en Alma, e tamén o seu grupo Entre Trastes, que me encanta».

Xosé: «Si parece que está a aparecer un pequeno rexurdimento musical, que contrasta coa pésima situación no que se refire a industria musical, aínda así, temos hoxe novas formacións que nos parecen moi interesantes como Aliboria ou Caldo que van desde o máis tradicional ata o neofolk máis de vangarda».

Se abrísemos a vosa conta de Spotify, que escoitariamos? 100% Sinceridade – 0% Vergoña.

Cástor: «Eu non teño conta de Spotify, de feito entrei nestes meses un par de veces para aprender como funcionaba [risos]. Escoitei alí algún concerto en directo de Leonard Cohen, e tamén busquei os últimos discos dos Tannahill Weavers, Altan…. por coñecer os seus últimos traballos. Sigo escoitando cedés físicos dos clásicos do folk, dos amigos, ou ben gravacións de recolleita para seguir traballando nos arranxos, a cabeza non para!».

Álvaro: «Sempre escoitamos todo tipo de música na casa, aínda que ultimamente son as miñas fillas e a miña muller as que máis escoitan polo Spotify. Temos desde música galega de todas épocas (Na Lúa, Milladoiro, Berrogüetto, Carlos Núñez) ata pop ou rock (Dire Straits, Sting, Siniestro Total, Bon Jovi), bandas sonoras das últimas películas de Disney ou música portuguesa da man de Mariza ou Amalia Rodrigues, por exemplo. Boa música, vamos!».