Tum-tico-tico-tico-tum-tico-ti-tum… a pandeireta é unha extremidade máis de Xabier Díaz (A Coruña, 1969), icona do trad galego con máis de tres décadas de traxectoria profesional, unha carreira que comezou nos albores dos 80, soprando nunha gaita de fol! —«cando tiña sobre dez anos, o meu avó materno mercou unha gaita e, tal vez, por influencia del, acabei azarosamente na música»— Aínda que o seu «contacto intenso coa percusión prodúcese, aproximadamente, a finais dos anos oitenta. A pandeireta cruzouse no meu camiño e pareceume un instrumento moi poderoso porque xunto cunha melodía vocal podía xerar calquera tipo de ritmo, de baile, etcétera». E, desde aquela, non se separou dela.

Sempre coa música pop[ular] no horizonte, Xabier Díaz vai encadeando as súas primeiras experiencias musicais, docentes e de investigación, compaxinando as súas facetas de músico e compositor cun laborioso traballo de campo compilando o folclore galego, un labor sobre o que comeza a construír un repertorio propio, ese que o eleva como unha das voces fundamentais do trad galego: «gústame moito que se vai consolidando ese xénero [o trad galego], ademais diferenciado do folk, porque creo que é importante. O meu labor de compilador centrouse nos anos 90 e 2000. Moitas veces a miña personalidade autoral mestúrase con toda a información que eu gravei e aprendín, hai unha especie de fronteira moi difícil de determinar. Os traballos de compilación é como se constituísen parte da miña formación como músico. Pódese dicir que foi a miña universidade, un manancial ao que acudo».

Os primeiros froitos dese traballo de compilación saben a mar, doce pezas que o coruñés recolle no seu debut discográfico en solitario, Músicas de Salitre (2004), un traballo no que se presentaba como cantante e compositor, compartindo protagonismo co guitarrista Guillerme Fernández (Berrogüetto, aCadaCanto, De Vacas). Tres anos máis tarde, Xabier Díaz edita o seu segundo álbum, Coplas para Icía (2007), «no que participaban dous amigos [Suso Iglesias e Pedro Lamas]», onde escoitamos músicas do pobo tomadas, de novo, do seu propio arquivo musical; unha decena de cancións nas que o cantor saca a música da aldea para compartila co resto do mundo, sentíndoa, «coa súa personalidade atlántica e con esa voz que golpea ou acaricia como o mar». Composta por algunhas nanas do cancioneiro tradicional e outras de autor, para a súa terceira entrega, Arrolos de Salitre (2010), Xabier Díaz volveu contar co Guillerme Fernández para a creación e produción, e a colaboración de oito artistas galegos (daquela!) emerxentes: Davide Salvado, Jara Ortiz, Uxía Cribeiro, Xoán Curiel, Alba Gutiérrez, Fani Otero, SÉS, Carlos Álvarez e Diego Calviño; como resultado, un traballo «de produción impecable e singular elegancia».

Aquel Xabier afastábase do que coñecemos hoxe —rodeado das Adufeiras de Salitre e dos irmáns Gutier e Javier Álvarez— pero achegábase ao Xabier que coñecimos, primeiro en Berrogüetto e, anos máis tarde en aCadaCanto, referencias na escena folk-trad nacional e internacional, con importantes galardóns ás súas costas. Así, Xabier Díaz pasa de compartir escenario con grandes compañeiros e amigos, como Guadi Galego, Guillerme Fernández ou Xosé Lois Romero a facelo en «solitario»: «dalgunha maneira, o que fixen foi volver a ese rego para continuar a miña carreira. En todo caso, non chega a ser, actualmente, un proxecto en solitario, porque o traballo coas Adufeiras é tremendamente coral».

E é que hai cinco anos que Xabier Díaz se rodea das Adufeiras de Salitre, grupo de percusionistas e cantoras de música tradicional, ademáis das colaboracións de Gutier Álvarez á zanfona e Javier Álvarez ao acordeón diatónico. Dentro do seu proxecto de renovación da música popular galega, o papel das Adufeiras e a participación dos irmáns Álvarez «é moi importante […] podemos dicir que as Adufeiras é o elemento no que se fundamenta este proxecto; sen elas non tería ningún sentido», afirma Xabier. Xunto a elas debuta con The Tambourine Man (2015), un repertorio tradicional galego, reinterpretado desde unha perspectiva actual acorde á súa bagaxe musical. The Tambourine Man é un regreso ás súas orixes á vez que un punto de inflexión na súa carreira, un longo no que as percusións son protagonistas, levando os ritmos tradicionais ao seu máximo expoñente a través de distintas pandeiretas e outros instrumentos percusivos, engadíndolle un enfoque diferenciado e vangardista.

Os arranxos instrumentais e as harmonías vocais que escoitamos ao longo dos 13 temas que o compoñen, fan de The Tambourine Man un traballo capaz de transmitir un carácter marcadamente popular e festivo, que convida ao baile, xunto a unha riqueza musical que permite desfrutar tamén dunha escoita máis profunda. E si, Xabier Díaz confesou a «relación obvia» entre o título do clásico de Bob Dylan ‘Mr. Tambourine Man’ (1965) coas muiñeiras, xotas ou pasodobres que escoitamos no LP: «a canción popular de Dylan está fundamentada nas músicas tradicionais do seu país, que alimentaron todo o traballo dos folkies americanos. Aí hai un relación obvia: o substrato musical. No seu caso é o cancioneiro popular do seu país e, no meu, son todos os ritmos da nosa terra».

Este primeiro disco xuntos levounos a percorrer unha centena de localidades, dentro e fóra do territorio estatal, a subirse ao escenario do WOMEX, a recoller premios como o Mellor Álbum Galego nos Premios MIN ou o Mellor Álbum de Música Tradicional nos Premios Martín Códax da Música. Xabier Díaz & Adufeiras de Salitre volvía xuntarse para Noró (2018), álbum dedicado ao norte e a súa xente, ao seu clima e a súa música, cunha mestura de vangarda e tradición. Gravado en Estudio A Ponte (Santiago de Compostela), Noró é unha «declaración de amor ao norte» a través de partituras «sólidas, ancestrais e serenas» en 13 temas onde voz e percusión comparten protagonismo coa zanfoña, violín e acordeón dos irmáns Gutier e Javier Álvarez.

Cunha maxestosa fotografía, da cámara de Xoán Piñón, Noró presentábase como un «retrato sonoro» das paisaxes e xente do norte, ese norte que o cantor enfatizou «para diferencialo do sur», xa que, musicalmente, «parece que cando se fala da idea da música no estado español só hai un concepto a exportar, que é o flamenco. E en todo o norte hai músicas de enorme riqueza. Non só en Galicia, tamén en Asturias, León, Zamora, Palencia, Cantabria, Euskadi... Os instrumentos tamén son diferentes; no norte hai unha enorme presenza de membráfonos, como os pandeiros e as pandeiretas. Tamén hai instrumentos de vento como son as gaitas de fol. No norte hai todo un magma a reivindicar e redescubrir, sen lugar a dúbidas».

O pasado 13 de marzo, Xabier Díaz & Adufeiras de Salitre volvían con As Catedrais Silenciadas (2020), un novo traballo discográfico que se presenta como un berro de alerta ante o progresivo despoboamento rural e a perda de identidade que isto implica: a desaparición da cultura que fundamenta a nosa diferencia no mundo. Fundamentado nos seus traballos de campo, o proceso de «darlle voz» a esas catedrais foi «moi sinxelo: simplemente con facerme eco de moitas das melodías que eu aprendín nesas catedrais está resposta», detalla, «para min facer música tradicional é unha especie de estado anímico. Resúltame fácil poñerme en situación porque vivín moi intensamente aquelas circunstancias»; circunstancias que, na actualidade, son aínda máis complicadas: «se cando eu estiven a recompilar información nas aldeas, o grado de despoboamento fora o que temos agora, tería moitas menos oportunidades de reconstruír todas as cancións e todos os materiais».

Composto por dez pezas, As Catedrais Silenciadas (2020) marca o terceiro traballo conxunto coas Adufeiras de Salitre, unha obra que reflicte a esencia do seu encontro, explorando os límites deste formato con aínda máis profundidade. O longo completa a triloxía que Xabier Díaz comezou con The Tambourine Man e continuou con Noró; a mesma que reivindica o rural: «a propia existencia do disco é unha chamada de atención sobre a Galicia baleira. Cando chega aos puntos de venda das cidades ou aos medios de comunicación, está facendo chegar tamén ao Eixo Atlántico a percepción de que estas músicas proveñen do mundo da aldea. E iso é moi importante». Alalás, pasodobres, muiñeiras, ribeiranas e agarrados para cantar á Galicia baleira, ás vellas carballeiras, ao idioma, a «todo o patrimonio material e inmaterial descoidado»; cantos que nos animan a restauralo e utilizalo para que creza forte e prenda no peito de que o descoñece… e está pagar a pena!: «moita da xente que resiste (sobre todo xente nova) no rural mándannos mensaxes congratulándose por unha parte coa miña reivindicación e, por outra parte, polo noso compromiso de rescatar estas músicas. Especialmente, porque lle da a oportunidade, ás seguintes xeracións, de entrar en contacto con algo que é tan importante como a proximidade á xente maior e aprender como era a vida nese medio. Quizais para que nun día non moi afastado teñamos a oportunidade de crear un punto de inflexión e poder regresar e fundamentar a nosa vida nun entorno que nos é propio, tal e como é o rural».

Ao longo da súa extensa e intensa traxectoria, Xabier Díaz foi parte de festivais internacionais como o WOMEX e o Celtic Connections, ademais de subirse a escenarios de México, Cimbabue, Alemaña, Uruguai, Italia, Perú, Dinamarca, Francia, Suíza, Argentina, Noruega, Bélxica ou Cuba. Experiencias, todas elas, nas que o trad galego non só puxo de pé ao público, senón tamén a crítica: «a acollida do trad fóra de Galicia é moi satisfactoria. As músicas tradicionais das diferentes partes do mundo teñen unha especie de denominador común, que está baseado en ritmos que apelan a aspectos primarios e que os seres humanos foron convertindo en música. Por outra parte, van construíndo personalidades moi diferenciadas doutras partes do mundo, e xeran interese precisamente por iso: escapan do mainstream. Nesa diferencia reside o estímulo para a maior parte da xente». Concerto a concerto, ao vivo, Díaz non cre no relevo xeracional nos públicos, «son absolutamente contrario a iso», afirmando que «o ser humano necesita escoitar música desde que nace ata que morre. O único que quero é que se incorpore a xente nova á música, pero non me gusta que haxa un relevo. Gustaríame que a xente que chega de novo, se quedase para sempre. A min gústame ter público de 8 anos e de 88. O público non caduca».

Polo de agora, e ante o actual estado de emerxencia sanitaria provocada pola COVID-19, nin Xabier Díaz poderá desfrutar ao vivo dese público de 8 a 88, nin os de 8 a 88 de Xabier Díaz, unha situación que o cantor afronta «con tranquilidade e intentando non respostar con ansiedade nin con decisións urxentes. Agardando sempre ao que dictan as autoridades sanitarias para ir establecendo unha axenda que nos permita pensar no momento de saída desta situación con certa previsión. Os concertos en directo son imposibles de reproducir nunha rede social; levamos dicindo esto toda a vida. Independentemente de todas as iniciativas loables de continuar achegando á xente á música a través das redes sociais, hai unha cantidade de formatos por explorar por parte do público. E, sobre todo, unha cantidade inxente de artistas que se poden escoitar en multitude de formatos DVD’s, CD’s, vinilos… que están feitos con cariño, detalle, atención e moitos profesionais participando destes procesos. Non son especialmente partidario de tocar todas estas músicas, que custou tanto traballo cociñar, mediante a cámara e o altofalante dun teléfono.Como consumidor de música, o que fago nestes días de confinamento é poñer algúns DVD’s, algúns concertos que están gravados ao vivo, pero con eses fins… e escoitar moita música en streaming e noutros formatos».

Conciso, e acorde aos «tempos de confinamento»Xabier Díaz recomendounos escoitar «toda a discografía de Os Cempés, un dos meus grupos referenciais […] Aínda que tería varias ducias deles». Pero que escoitariamos na súa conta de Spotify? «Trad galego feito con todo o cariño, esmero, talento e profesionalidade, que está á nosa disposición».