Lugo, 1972. Un grupo de mozos de entre 16 e 20 anos conforma un grupo de folk que ensaia un repertorio de folclore internacional, español e galego. En outubro dese mesmo ano, e baixo o nome Folk 72, preséntanse ao III Festival das San Lucas de Mondoñedo, certame que gañan coa canción “Fuxan os ventos”; esta peza sentaba a filosofía da formación cunha letra que supoñía toda unha declaración de principios.

Eles non o sabían, pero isto era só o comezo, porque ese grupo que cantaba «queremos cantar, queremos berrar, coa forza da fe, que a nosa Galicia, aínda está de pé» non se podía imaxinar que o seguiría a facer 50 anos despois. Son Fuxan os Ventos, unha das grandes referencias históricas do folk galego que cruzou fronteiras, tanto físicas como ideolóxicas, e traspasou xeracións. Cun repertorio baseado na música popular galega, tanto na súa vertente estritamente popular como na composición propia, Fuxan foi, e segue a ser, recoñecido pola incorporación de cancións denuncia da realidade sociopolítica que lles tocou vivir como reivindicación dun pobo, dun idioma e dunha cultura propia. Nove discos editados, unha morea de colaboracións e miles de concertos ás súas costas son algunhas (das moitas!) pinceladas deste medio século de traxectoria que cumpren en 2022.

Na actualidade, Fuxan os Ventos está composto por Carmen Vázquez (voz), Tereixa Novo (voz), Xoán Luís Fuertes (violín, guitarras, bouzouki, voz), Alfonso Fernández (voz), Mª Dolores Fociños (voz), Ramón Díaz (guitarra, frautas, voz), Antón Castro (zanfona, frautas, ocarina, gaita, mandolina, voz), Xosé Vázquez (percusión tradicional, voz) e Pedro Lucas (gaitas, frautas, ocarina, voz).

 

 

En 1972 tivo lugar a primeira actuación en público de Fuxan os Ventos, que daquela aínda respondía ao nome de Folk 72. Cando acadastes o primeiro posto no Festival das San Lucas de Mondoñedo, seguramente non erades conscientes de que sería o comezo dunha das carreiras musicais con máis éxito na historia da música galega. Daquela, cal era a razón de ser do grupo?

Tereixa Novo: «A nosa intención inicial era simplemente cantar. A min sempre me gustou moito; levaba anos pasando moitas horas ensaiando diante do espello do meu cuarto as cancións que aprendía polo único medio que tiña de escoitalas, que era un aparato de radio que o meu tío Pepe regalara a meus pais. Por iso, o coro primeiro e despois o grupo, era algo que colmaba as miñas ansias musicais, sen máis expectativas de futuro. E por riba era mixto! Corría o ano 1971, e eu tiña 15 anos...».

Xosé Luis Freire: «Eu non estiven naquel comezo. O meu primeiro contacto con Fuxan foi no espectáculo “Galicia canta ao neno”, creo que no 73, no que xente de Fuxan e doutras formacións representabamos as tradicións do Nadal en Galiza, dando a coñecer o riquísimo patrimonio musical deste país no que atinxe a celebración das festas do Nadal.

Entrei no grupo a primeiros do 75, e cando mo propuxeron non tiven dúbida ningunha. Naquel momento un grupo como Fuxan parecíame absolutamente imprescindible para o país: por cantar en galego, por recuperar e darlle pulo á música tradicional, por denunciar a situación política nos estertores do franquismo... e porque, como Tereixa, gustábame cantar e tocar».

Carmen Vázquez: «Antes dese festival tiñamos feitas algunhas actuacións en pequenos lugares, pero si, sería a primeira actuación diante dun público máis numeroso. As rapazas que formabamos parte do grupo eramos do rural, e como no verán tiñamos que irnos para as nosas casas non podiamos ensaiar. Así foi como entraron no grupo Esther e Matuquín, que vivían na cidade. Ademais Esther tocaba a guitarra, feito que naquel momento era moi raro e enriquecedor.

Eu, que tiña 17 anos, o que me gustaba era cantar. Desfrutaba dos ensaios e de relacionarme con xente diferente á do colexio onde residía. Acadar ese premio foi moi importante porque deu visibilidade, confianza e novas expectativas ó grupo. Seguramente foi o primeiro xerme de concienciación dos que eramos máis novos. Daquela as idades dos compoñentes estaban comprendidas entre os 16 e 21 anos».

Xosé «Pepe» Vázquez: «Eu é que son dos “novos”, no 71 tiña apenas 13 anos e cursaba o meu segundo ano no Seminario de Lugo. Con todo, vivín moi de preto todo este proceso do nacemento de Fuxan por canto a miña irmá Carmen, aquí presente, fixo parte do grupo dende o comezo».

 

 2-3-1975. Festival Folk Galego (Santiago, Pavillón do Obradoiro)

 

Cun nacemento durante a ditadura franquista, vós, que levabades o galego e a reivindicación nos beizos, como afrontastes a censura? Como afectaba a limitación da liberdade de expresión e opinión á hora de compoñer (e compartir!) as vosas letras? Por exemplo, ás veces cantabades “A emigración” de Curros Enríquez presentándoa como “La emigración” para que se pasase a censura. Que outras estratexias poñiades en práctica para sortear os censores? Que consecuencias podía ter daquela que descubrisen as vosas artimañas?

Tereixa: «Eu teño que recoñecer que, naquela altura, a miña conciencia da situación política era ben pouca. Foi medrando con Fuxan. O feito da censura, que inicialmente era un impedimento, facíanos agudizar o enxeño á hora de buscar estratexias para sorteala, como o do cambio de canción co mesmo título, utilizando metáforas alusivas, insinuacións, etc. Cousas que, por outro lado, eran o que desde o ámbito da cultura se viña facendo para vadear a censura imposta polo réxime franquista e nos primeiros anos da suposta democracia. Falábase a medias, pero entendiámonos perfectamente; certo tamén é que o público estaba predisposto para entender o que fixese falla.

Máis complicado era detectar aos “secretas”, que se coaban nas actuacións e que podían dar lugar á suspensión do concerto ou a unha multa posterior».

Freire: «Tamén hai que dicir que os censores non eran, a maioría das veces, moi intelixentes. En Galicia manexámonos moi ben no dobre sentido. Las coplas da nosa música tradicional son claros exemplos disto.

Si, houbo letras que non puidemos cantar nun momento determinado, pero outras pasaron. Pouco a pouco foise abrindo camiño en moitos aspectos; aínda que estaba prohibido cantar o himno galego, rematabamos sempre as actuacións cantándoo co público en pé e nunca pasou nada. Cando xa tiñamos gravada a “Cantiga das Encrobas”, a discográfica comunicounos que non pasaba a censura e a pouco máis nos arruína a saída do disco. Non sabemos como, pero a discográfica conseguiu que nos permitisen editalo, pero tivemos que comprometernos a non cantala en público nin emitila pola radio. Pasamos un tempo sen cantala, pero sempre había alguén no público que nola pedía e, ao final, pasou a ser obrigatorio cantala en cada actuación.

Quero dicir que, entre todos e paso a paso, fomos conseguindo que a censura se fose relaxando. Seguramente o estertor final foi o proceso contra Suso Vaamonde, que o levou primeiro ó exilio e finalmente á cadea por cantar unha determinada copla».

Carmen: «Como xa está dito, a xente do pobo estaba moi adestrada en ler entre liñas, e iso facilitaba a incorporación de letras que empezaban a falar da situación social e política. Tamén xogabamos con intercalar un tema totalmente tradicional con coplas, moitas veces picarescas, con temas de autor, ben musicando poetas ou de creación propia, que ían tratando dunha maneira máis explícita a problemática da vida diaria. Isto facía que se crease un ambiente máis distendido e disimulase un pouco».

 

 

 

 

Portada de Fuxan os ventos (Philips-Fonogram, 1976)

 

En 1976 publicades o voso primeiro disco, Fuxan os Ventos (Philips, 1976), distribuído pola multinacional Philips-Fonogram (actualmente Universal Music). Que vos levou a tomar esta decisión? Como foi ese primeiro contacto cunha discográfica e ademais cunha dese talle?

Tereixa: «Estabamos nun momento que xa o ditador morrera e a situación política empezaba a abrirse pouco a pouco. Varias discográficas interesáronse en nós. Fuxan xa soaba moito, inda que en círculos pequechos; un disco era un elemento fundamental para poder levar a moita máis xente as nosas cancións. A decisión non foi fácil: o noso descoñecemento do mundo discográfico, o medo a que cambiase o noso xeito de estarmos e facermos música, o intento da discográfica de que fixésemos o que ela dicía —entre outras cousas, que tiñamos que cantar en castelán— que iamos ter moito máis éxito, etc.

Tras longas discusións chegamos a un acordo con Philips-Fonogram de asinar un contrato no que se aceptaron as condicións que para nós eran irrenunciábeis: só en galego, as cancións que nós digamos, os nosos arranxos... A cambio tivemos que aceptar facer catro discos en catro anos (algo realmente complicado para quen non se dedicaba de xeito profesional á música), e uns royalties (o que nos pagaba a nós a discográfica) ridículos: o 4% sobre os beneficios da venda dos discos. A Philips con nós sacou unha boa tallada, chegando a recoñecer que, xunto con Paco de Lucía, fomos os que máis discos vendemos de todo o catálogo de Philips-Fonogram da época».

Freire: «O contrato dicía que nos pagarían en concepto de royalties “un 4% das vendas descontados soportes e carpetas”. Cómpre ter en conta que esa porcentaxe é sobre o prezo que a discográfica lle vende o disco ás tendas, que viña sendo a metade do prezo de venda ao público, ó que había que descontarlle o custe de fabricar disco e a carpeta. E do que quedaba tocábanos o 4%. Ó final víñannos correspondendo sobre 5 ou 6 pesetas por disco... Está claro que por cartos non o fixemos.

Volvendo ó que importa; dubidamos moito sobre se firmar ou non. Non queriamos profesionalizarnos e tiñamos medo de que un hipotético éxito de vendas nos apartase do que queriamos facer. Ó final aceptamos facelo coas condicións que comentou Tereixa. Temos que recoñecer que a discográfica respectou o acordo e deixounos facer as cousas ó noso xeito, sen meterse nin no repertorio nin nos arranxos e consultándonos previamente todo o relativo á promoción.

Iso si, nomeou un “director musical” que estivo presente sempre nas gravacións. A persoa nomeada pola discográfica resultou ser Joaquín Laría, un gran músico (pianista e trompetista), moi popular daquela como cantante da Topolino Radio Orquesta. O seu papel foi importante porque nos guiou nun mundo, o dos estudos de gravación, que descoñeciamos totalmente. Estivo presente en varios discos e acabou por integrarse totalmente na nosa maneira de facer e ata achegou algún arranxo en algunha peza. Acabamos tendo con el unha excelente relación».

 

27-3-1977. Festas de San Lázaro (Verín) 

 

Este debut supuxo un momento clave na vosa traxectoria. Sempre hai conflitos creativos entre os músicos e as discográficas, pero vós conseguistes liberdade. Diriades que fostes afortunados?

Tereixa: «A nós compensounos moito, foi un gran acerto. A música galega e en galego chegou a moitas máis persoas que se identificaban, desfrutaban e se emocionaban ca nosa música, converténdonos na banda sonora de varias xeracións, e iso non hai cartos que o pague».

Carmen: «Creo que foi o resultado dun proceso de negociación que non deu lugar a condicións diferentes ás que eran para nós liñas básicas. Foron aceptadas porque nese momento Fuxan xa empezaba a ter unha proxección bastante grande en Galicia, especialmente na provincia de Lugo, e iso supoñía unha posible venta de discos nada desdeñable, como así sucedeu.

A fortuna foi o espallamento do noso sentir con respecto á revalorización da música tradicional e tamén da denuncia da situación social e política: “O Lelo”, “Irmaus”, “Fuxan os Ventos”, etc.».

 

Desde aquela ata agora, como credes que cambiou a industria neste aspecto?

Freire: «Absolutamente, empezando pola propia gravación. Naquel momento só había estudios en Madrid ou Barcelona; iso obrigábate a desprazarte alí durante varios días co que supuña de gasto de viaxe, comidas e aloxamento para sete persoas. Gasto que a discográfica pretendía limitar ó máximo acurtando as xornadas de gravación e mesturas.

Hoxe os medios técnicos permiten gravar en calquera lado, mesmo na propia casa, e en canto á distribución e promoción tres cuartos do mesmo. Eu traballei tres anos na discográfica galega Ruada, levando a promoción, e sei o que custaba conseguir que o disco recentemente editado chegase a todos os medios falados e escritos, e a todas as persoas que podían achegar algo na súa promoción. De entrada, xa había que fabricar, dependendo do disco, unha media de trescentos exemplares para este fin e logo envialos por correo ou levalos en man. Por todos estes motivos, o amparo dunha gran discográfica naquel momento resultaba imprescindible. O fenómeno da música independente aínda tardaría uns anos en aparecer, e cas plataformas dixitais xa case non se editan discos».

 

 

Portada de Sementeira (Philips, 1978) 

 

A canción “Sementeira”, que abría o disco do mesmo nome, foi (e segue a ser) un emblema do compromiso social e da defensa da identidade galega. Por que pensades que rematou por converterse nun himno?

Tereixa: «Porque o ten todo! Unha preciosa letra onde o autor Luís Álvarez Pousa expresa dun xeito sinxelo todo o compromiso que un País necesita para ser dono de seu; unida a unha música que, sendo de autor (Xosé Luís “Mini” Rivas Cruz), ten o grande acerto de falar no idioma musical propio, que se identifica e se aprende facilmente e que, á hora de cantala, faiche ferver o sangue queiras ou non».

Freire: «“Sementeira” foi sen dúbida unha das cancións máis importantes da historia do grupo, o hit que multiplicou a nosa resonancia. Deulle título ó noso terceiro disco, pero o curioso é que era unha canción que levabamos na lista de temas para o segundo, O Tequeletéquele (Philips, 1977), e no propio estudio decidimos non gravala e “darlle outra volta” porque non nos acababa de convencer como quedara. O achado da melodía instrumental, composta por Mini, foi a guinda que lle faltaba».

Pepe: «O feito de que soase nas discotecas a todo volume, como fin de festa coreada a pleno pulmón pola xente, era algo particularmente incríbel».

Carmen: «Soamente apuntar que foi unha das primeiras cancións en galego que axudaron a popularizar as orquestras. Daquela non había mulleres nelas e era gracioso escoitar as nosas voces feitas por homes. Moitas festas remataban con este tema».

 

 

Este traballo, Sementeira (Philips Records, 1978), foi todo un éxito en vendas e, pouco menos dun ano despois da súa publicación, acadaba xa máis de 100.000 exemplares vendidos. Esperabades tal éxito? Como o vivistes?

Tereixa: «Pois con normalidade, pero co medo lóxico de como sería recibido algo que fixeches con tanto esforzo e amor, mesturado co desexo de que gustase moito e a moita xente. En todo caso, as pezas do disco xa estaban probadas en actuacións onde eran moi ben recibidas, mais o salto que supón un disco depende de moitas cousas e moitas delas escapaban das nosas mans, de aí sempre a incerteza».

Freire: «Non agardabamos ese éxito. Sobrepasou longamente as nosas expectativas, aínda que si notabamos o crecemento de disco en disco. Se a saída do primeiro disco sacounos do noso círculo lugués no que antes nos moviamos, no segundo ampliamos ese círculo a todo o país, e con “Sementeira” produciuse unha auténtica avalancha de solicitudes de actuacións dende todas partes. Cambiounos o calendario de arriba abaixo, as viaxes, os horarios, todo. Pero concordo con Tereixa en que internamente vivímolo con total normalidade».

Carmen: «Supuxo, por un lado, cumprir o propósito de ampliar o espallamento da nosa música, lingua e cultura, pero tamén supuxo un sobreesforzo para todos nós. Todos os compoñentes de Fuxan sempre vivimos do noso traballo, a maioría mestres e mestras. Ao ter moitas actuacións e ensaios, non era doado ir traballar o luns. Como, ademais, Fuxan acostumaba actuar alí onde o chamaban, sen ter en conta as condicións acústicas, actuabamos en calquera escenario (festas, romarías, salas de festa, teleclubes, teatros, grandes prazas...), y supoñía un certo cansazo engadido, pero tamén moita satisfacción ao ver e sentir tan cómplices eses auditorios».

 

1979. Lorient 

 

Comentades o complexo que foi tomar a decisión de sacar este primeiro disco, pois «rompería a dinámica do noso labor e mudaría o público ao que maioritariamente nos dirixiamos». De que xeito cambiou o voso público a partir deste lanzamento?

Tereixa: «A pesar dos temores iniciais, o cambio foi moi positivo. Conseguimos chegar a moito máis público, e non só porque aumentaron os concertos e neles había moita máis xente, senón porque o ter un disco permite outros medios de difusión. A radio, amplamente escoitada no medio rural, a televisión e, sobre todo, as casetes que se poñían nas viaxes e non só acompañaban, senón que permitían a súa aprendizaxe.

Moita xente dinos que coñeceu e empezou a cantar a Fuxan porque era a música que máis soaba no coche dos seus pais ou dos seus avós».

Carmen: «Hai que dicir que nós empezamos a cantar maioritariamente en aldeas da provincia de Lugo, e que foi nelas onde nos fixemos máis conscientes da necesidade de devolver e revalorizar todo o que elas conservaron e, en parte, nós recollemos. Foi tamén onde era máis palpable a falta de dereitos, o caciquismo, etc. Esta situación deu lugar a moitas das nosas cancións de denuncia».

Freire: «Indubidablemente son máis os aspectos positivos que negativos, pero estes, para min, tamén os houbo. O noso público non mudou substancialmente pero, ó aumentar, cambiaron os recintos onde tiñamos que actuar: empezamos cantando en teleclubes polas aldeas e pouco a pouco fomos multiplicando as actuacións en cines, teatros... ata chegar, con Sementeira, a actuacións multitudinarias en festas, romarías e discotecas, moitas veces en horarios de madrugada.

Persoalmente teño que recoñecer que o levei mal. O noso repertorio, eminentemente vocal e polifónico, con instrumentación acústica (non eléctrica) casa mal cos ambientes ruidosos. Non é doado tocar ou cantar “durme meu neno, durme” escoitando de fondo a tómbola coa cantilena de “otro perrito piloto...”. Moitas veces non quedaba outro remedio que encher o repertorio exclusivamente con cancións movidas e con “marcha”, e renunciar a cantar cancións lentas».

 

En “A Carolina” mesturades distintas versións da cantiga: da costa, das montañas e do interior. Como foi a adaptación e por que pensades que acabou tendo tanto arraigo no imaxinario colectivo do país?

Freire: «Unha das características, seguramente a fundamental, do folclore é a de ir impregnándose de matices co percorrer do tempo. As cantigas nacen porque alguén as fixo nacer —sempre hai un autor ou autora, non son anónimas aínda que a autoría sexa descoñecida— e ó ir circulando de boca en boca, sen partituras, cada boca vaille achegando algo diferente na letra ou na música. Co tempo, aquela melodía inicial vai collendo vida propia e, ás veces, acaba por parecerse pouco á canción orixinal. Ou pártese de versións que conservan a alma orixinal pero son diferentes. “A saia da Carolina” é un bo exemplo. Nós intentamos o experimento de volver xuntalas para que se vise que, sendo distintas, son tamén a mesma.

Nisto non hai fronteiras; unha melodía ou unha copla saltan dunha comunidade a outra con facilidade e cada comunidade vaille dando a súa forma particular. Menos común é o salto dun país a outro, pero tamén se dá. No caso da “Carolina” temos tamén un bo exemplo: Nunha ocasión chamáronnos para actuar non pobo da Bretaña francesa chamado Guipavas, preto de Brest. Era para actuar a véspera do San Xoán, pero resultábanos imposible porque non había boa combinación de voos que nos permitise ir e volver a tempo de ir ós nosos traballos. Non só insistiron, senón que alugaron unha avioneta de dez prazas e viñéronnos buscar ó aeroporto de Santiago, a onde nos trouxeron de volta ó día seguinte. O motivo de tanto empeño en levarnos era porque no seu folclore tamén se cantaba a unha “Carolina”. Diferente, pero a mesma».

Carmen: «Que chegase a ter tanto arraigo entendo que se debe a ser unha canción que vivía na memoria de moitos lugares, como xa dixo Freire, e que fixemos volver ó presente. É, ademais, unha canción moi rítmica, leda, pegadiza e cunha letra picaresca.

Esta canción foi outra das que moitas orquestras tamén incluían no repertorio e, polo tanto, tiña un dobre espallamento. A radio e a televisión tamén axudaron na súa repopularización, xa pertencía á música popular».

Pepe: «Digamos que o segredo consiste na mestura dun ritmo alegre cunha letra enxeñosa e divertida; non se precisa máis; o resto corre de parte do público, quen acostuma acertar case sempre».

 

 

Portada de Quen a soubera cantar (Ruada, 1981) 

 

Os carteis e as portadas dos vosos discos presentan estilos moi distintos entre si, pero todos intentan capturar a identidade da vosa música. Na cuberta de Quen a soubera cantar (Ruada,1981), unha das máis rechamantes, vemos o debuxo dunha árbore saíndo da terra galega que se converte nun home de camisa e boina cunha expresión de agonía. Que importancia tiña para vós a parte visual e gráfica?

Freire: «Temos que empezar por recoñecer que non eramos expertos en comunicación visual e gráfica, pero non se nos ocultaba que unha portada dun disco tiña que chamar a atención dalgunha maneira, e algo tería que dicir do que o disco levaba dentro. Con máis ou menos acerto foi o que intentamos.

E había tamén outra intención: romper coas portadas típicas e tópicas das portadas dos discos de música galega editados en Madrid. Na negociación coa discográfica foi tamén este un tema importante: nada de hórreos e paisaxes bucólicas típicas ós que lles tiñan moita querenza. Ó final non demos escapado totalmente, porque en algún dos recompilatorios que foron facendo cando cambiamos de discográfica, e dos que non tiñamos ningún control, volveron de novo ós tópicos-típicos».

Carmen: «Gustaríame comentar, como anécdota, que para facer a contraportada do primeiro disco (Fuxan os Ventos) acordouse poñer fotos diversas da realidade social e, entre elas, unha do topónimo “Teixeiro”, lugar preto de Lugo. Daquela poñía “Teijeiro”, e un rapaz do grupo con dous amigos comprometidos coa normalización lingüística foron de noite, con betume negro porque non tiñan spray (era delicado compralo, podía suscitar sospeitas) a corrixir o letreiro para poder ir ao día seguinte facer a foto. Foi unha das moitas pintadas que se estaban a facer reivindicando a normalización da toponimia (Jove/Xove, Rianjo/Rianxo…)».

 

1979

 

A vosa proposta foi novidosa nese delicado contexto no que aparecedes, non só no aspecto musical senón tamén polo espazo que ocupaban as mulleres dentro do grupo, tendo o mesmo protagonismo que os integrantes homes. Como recibía o público este papel máis activo da muller na música?

Tereixa: «Estabamos nun momento de auxe do folk a nivel mundial, onde a proliferación de grupos foi moi importante. No EE (Estado Español) aparecen Aguaviva, Nuestro Pequeño Mundo, Nuevo Mester de Juglaría, Jarcha, mesmo Mocedades, etc. Aquí comezaron grupos como Candieira, Raíces da terra, Os Xoglares... e un pouco máis tarde ca nós aparece Roi Xordo, con Pilocha como voz feminina, e outros con similar composición á nosa como Xocaloma e Saraibas.

En todos eles, aínda sendo importante, a presenza das mulleres está secundarizada. As mulleres só cantamos. Son moi excepcionais os casos de mulleres tocando algún instrumento (en Fuxan estiveron nos comezos Esther e Elisa, que tocaban a guitarra), ou como autoras de músicas ou letras. En todo caso, os pasos fóronse dando e o panorama musical galego hoxe é tremendamente vizoso, variado e de calidade, sobre todo se falamos de mulleres».

 

 

É indubidable a importancia que tiveron as mulleres galegas na conservación da nosa música a través da vía oral. Moitas delas foron fonte de inspiración para o voso traballo de recompilación de temas populares galegos. Como lembrades estas recollidas?

Tereixa: «O papel das mulleres galegas na conservación e transmisión do idioma e da cultura de tradición oral é decisivo e nunca suficientemente recoñecido. Nós a maior parte das recollidas faciámolas ó rematar a actuación, sobre todo nas zonas rurais. Convidabamos á xente a seguir a festa cantando e bailando e sempre había alguén que se botaba a cantar, maiormente mulleres. Alguén de nós andaba ca gravadora na man para recoller todo o que alí se cantaba e se contaba. Moitas cancións, contos ou romances ó mellor xa eran coñecidos, pero nós gravabamos todo e desas recollidas saíron moitas das pezas que, unha vez pasadas pola peneira de Fuxan, incorporábanse ó noso repertorio.

Outras veces, nestes encontros alguén nos dicía dalgunha persoa que non estaba alí, pero que sabía moitas cancións; nós tomabamos referencia e contactabamos con ela para ir recollerlle outro día. Nas nosas recollidas unha grande parte son mulleres; era habitual o comentario: “esta aprendina da miña mai” ou “da miña avoa”. A todas elas debémoslles o futuro».

 

Daquela, moitos dos integrantes do grupo tiñades relación co ensino, pois erades mestres en pequenas escolas rurais. Que papel tivo a música como axente educador neses anos?

Tereixa: «Na educación de calquera neno ou nena, a aprendizaxe partindo da contorna coñecida é parte fundamental en todos os ámbitos educativos. O idioma, a música, os contos, os romances, os refráns, as lendas... son unha riqueza patrimonial enorme que ten que formar parte importante do ensino. Todo isto era utilizado como material na aula, que en moitos casos recollían os propios nenos e nenas ao seu avó, avoa, pai, mai ou veciño, tentando sobre todo a valoración do propio, que non sempre era positiva. Isto servíanos tamén para, da man do neno ou nena, localizar persoas ás que directamente iamos recollerlles nós».

Carmen: «A música sempre contribúe no desenvolvemento integral dos nenos e nenas. Non sempre na escola se lle deu o papel fundamental que desempeña, dependeu moito da intención do propio mestre ou mestra. A min sempre me serviu no meu traballo cos máis pequenos como ferramenta no desenvolvemento dos sentidos: sensorial, auditivo, coordinación, mellorar a adquisición da fala, etc. dun xeito pracenteiro. Tamén nos demais niveis educativos da educación primaria foi un instrumento de socialización, solidariedade, respecto, creatividade, coñecemento da propia cultura (Reis, Entroido, Maios), etc.».

 

1983. Formación definitiva

 

En 1983 componse a formación definitiva de Fuxan os Ventos coa incorporación de Pepe Vázquez, Antón Castro e Pedro Lucas. Ata aquel momento, chegaron a pasar polo grupo arredor de trinta persoas. Que tiñan en común todas elas para conseguir, malia os cambios, manter a mesma esencia Fuxan?

Tereixa: «Por Fuxan, por moi diferentes motivos, pasaron moitas persoas. Eran anos nos que os rapaces tiñan que ir á mili, había que cubrir esa baixa; o que ía para a mili nalgún caso volveu ó grupo ó rematar, noutros non. Eran anos de decidir o futuro de cada quen; algunhas marcharon estudar a Santiago, outras directamente á emigración, responsabilidades familiares, incompatibilidades laborais e, por suposto, algúns desacordos.

Mais a intención de Fuxan sempre foi a mesma con independencia das persoas que formasen en cada momento o grupo: seguir para diante conservando a esencia de Fuxan, tanto na parte musical como no compromiso que sempre tivemos ca cultura o idioma e a situación do País».

Carmen: «O denominador común de todas elas era o gusto pola música en xeral e, en particular, pola súa achega a ese compromiso do que fala Tereixa».

Pepe: «No meu caso, a entrada en Fuxan (de todo inesperada por outra parte) foi como subir a un convoi que traía un longo camiño e que avanzaba por vía segura. Xa dixen que vivín moi de preto o nacemento e a evolución de Fuxan polo meu vínculo familiar, mais tamén por ter convivido con eles na posta en escena do espectáculo “Galicia canta ó neno”, e por termos partillado e coincidido en múltiples actuacións, pois os tres que entramos no ano 83 faciamos parte do grupo de gaitas Treboada. É de salientar, ademais, que dende ese ano, a formación mantívose estable».

 

 1979. Penamaior (Becerreá)

 

Os primeiros vinte anos de Fuxan estiveron cheos de espectáculos cada fin de semana, chegando aos 150 concertos por ano. Como se xestiona un ritmo tan frenético de desprazamentos cuns medios máis limitados cos de agora?

Tereixa: «Xestiónase con dificultade, sobre todo cando non te dedicas profesionalmente á música. As responsabilidades familiares e laborais dun grupo tan numeroso cada vez facían máis difícil cadrar os días para podermos ensaiar e que estiveramos todas e todos, ou mesmo para poder aceptar actuacións. Isto levounos a finais do ano 89 a decidir tomarnos un descanso e repensar as posibilidades de volver actuar».

Freire: «Levámolo ben porque nos gustaba moito o que faciamos... e porque tiñamos vinte ou trinta anos, a esa idade pódese con todo. Houbo épocas en que viviamos nunha furgoneta continuamente dun lado para outro. Nunha fin de semana podiamos actuar o venres en Moeche (Ferrol), o sábado en Vigo ou no Rosal e o domingo en Monforte; e coas estradas que había, que non son as de hoxe! Nalgunha ocasión co condutor que tiñamos, Amable Moscoso, temos botado contas dos quilómetros e saíannos máis dun millón. Pero isto non é mérito ningún porque era o que nos gustaba facer».

Pepe: «Eu aínda cheguei a tempo de viaxar naquel mítico furgón Mercedes co inesquecíbel Amable ao volante. Que como se xestiona? Tendo vinte anos e toda a ilusión intacta».

Carmen: «Foron tempos frenéticos. O centro de ensaio estaba en Lugo e nós estabamos espallados por toda Galicia. Tiñamos moitas actuacións, como se dixo, e tamén ensaios. Todos nós sempre vivimos do noso traballo, a maioría mestres e mestras, e ir traballar o luns ás veces era custoso, pero tamén eran tempos de moito desfrute e aprendizaxe».

 

A vosa música cruzou fronteiras, tanto físicas como ideolóxicas, tanto en España como fóra dela. Como lembrades a acollida da vosa música fóra de Galicia? Neste aspecto, houbo algún cambio conforme pasaban os anos?

Carmen: «Sorprendeunos especialmente en Madrid ou Xaén a acollida que tivemos, tendo mesmo que actuar dous días seguidos no Teatro Barceló. Eran lugares onde non había tanta emigración galega e o idioma sempre marca algo de barreira; en Cataluña ou Euskadi era un público máis galego. Fóra de España recordo que me sorprendeu moito a boa sintonía do público con nós en Brest, na Bretaña francesa. Tamén en Coimbra, Lisboa ou en Vilar de Mouros, en Portugal, se deu moi boa conexión».

Tereixa: «O certo é que, alá onde fomos, a nosa música sempre foi ben acollida; xa fose en círculos da emigración galega, xa en encontros ou festivais especializados. Quedounos a pena de non dar o salto para ir cantar a América. Estivemos a piques en dúas ocasións, pero ó final non puido ser».

 

18-10-2008. Auditorio de Santiago  © Karlos Abal

 

Case dúas décadas despois da vosa última actuación, volviades aos escenarios co espectáculo “Terra de soños”, acompañados dalgúns dos nomes máis destacados do panorama musical galego. Que vos fixo volver? Como xurdiu a idea de compartir palco con todos estes artistas?

Tereixa: «En todo ese tempo si pasamos por algún escenario, de xeito esporádico, con motivo dalgún evento para o que se nos requiría e nós considerabamos que debiamos estar: Festa Labrega en Láncara no 93, celebrando a eliminación definitiva da cota empresarial, loita coa que sempre nos identificamos; en Lugo no 97, Festival de Auxilia, asociación coa que sempre colaboramos; en 2003 no concerto expansivo de Nunca Máis, contra a tremenda traxedia do Prestige, con dúas actuacións en Ames e Brión; ou en 2007 en Guitiriz, no pregón da Feira de Artesáns, da Asociación de Gaiteiros Galegos, dentro do Festival de Pardiñas. Esta pequena actuación foi decisiva pola boa acollida que tivo e o a gusto que nos reencontramos co público.

A raíz dela presentóusenos, por parte de Noa Díaz, un ilusionante proxecto no que se contemplaba a colaboración de varios compañeiros e compañeiras do panorama musical do momento, xunto co soporte dunha banda, e todo isto callou en outubro de 2008 no espectáculo “Terra de soños” baixo a dirección musical de Xosé Lois Romero».

Pepe: «Do mesmo xeito que, como dixo Tereixa máis arriba, a imposíbel conciliación laboral-familiar-artística foi determinante para abandonar a actividade no seu día, agora as crianzas medraran, percibiamos que a xente seguía a demandar máis Fuxan e cando nos xuntamos vemos que o pasamos ben, que as voces funcionan, o gusaniño tamén segue aí... e, logo, claro, o proxecto de Noa era enormemente atractivo, así que nos liamos a manta á cabeza a aló fomos!».

 

 

Nesas dúas noites de aforo completo no Auditorio de Galicia o público sen dúbida vibrou, cantou, bailou... mais... como se sentiu desde dentro esta grande acollida vinte anos despois do último concerto?

Tereixa: «Nin que dicir ten que todos e todas nós tiñamos os nervios a flor de pel. Traballaramos moito durante máis dun ano para que todo estivese a punto o 18 de outubro, pero a vertixe de asumir a responsabilidade de tamaño proxecto pesaba moito. Foi todo un reto!

Nos momentos antes de saír a escena moviámonos entre as ansias de que todo empezase xa para pasar o transo e as ganas de escapar correndo do sitio. A entrada no escenario do Auditorio de Galicia, repleto dun público entusiasta posto en pé aplaudindo, foi sen lugar a dúbidas o momento de maior emoción e choque de intensas e contraditorias sensacións que tivemos no noso percorrido musical; fundíndonos nun aplauso colectivo co público, cheo de agradecemento, no que mesmo asomou algunha bágoa ós nosos ollos... e dalgunhas persoas do público tamén».

Pepe: «Uf! Con moitos nervios de inicio porque, por máis historia que houbese detrás, aquilo era a estrea de algo completamente novo. Despois, o que di a Tereixa, unha chea de emocións... Impresionante!».

Carmen: «Eran 28 temas, dos que a unha boa parte deles se lle fixera algún arranxo; iso supoñía un esforzo engadido. Eu lembro que facía os exercicios de voz e ensaiaba en todas partes: no coche, nos recreos na escola...

Coincido con Tereixa no emocionante que foi saír ó escenario e ver ese auditorio cheo, no que tamén estaban todos os nosos familiares, con rostros amables e cheos de expectativas, creo.

Deunos moita seguridade a banda de músicos e os colaboradores, houbo unha gran sintonía entre todos nós, 28 persoas máis o equipo técnico».

 

18-10-2008. Auditorio de Santiago

 

Notastes algún tipo de relevo xeracional entre os asistentes?

Tereixa: «Esa foi unha das grandes sorpresas que levamos, porque contabamos atoparnos sobre todo con xente da nosa idade, pero a realidade foi que alí había persoas de todas as idades e todas elas cantando canda nós todas as cancións. Nalgún caso cun certo descoloque inicial ao non recoñecer de que canción se trataba, grazas ós arranxos instrumentais de Xosé Lois Romero para a adaptación a todo o que había riba do escenario. Foi marabilloso!».

Carmen: «Desde os comezos do grupo sempre tivemos un público moi variado e iso mantívose a pesar dos anos de silencio. Onde mellor o vin foi en Lugo, na actuación no San Froilán. A Praza do Seminario estaba abarrotada e alí había xente de varias xeracións, desde persoas moi maiores a nenos. Foi emocionante actuar diante de tantas persoas na nosa cidade, Lugo».

 

 

Hai anos era habitual ver casetes de Fuxan nos coches dos avós, despois chegaron os CD ás casas dos pais e hoxe son os netos os que vos escoitan en plataformas como Spotify, onde acumulades máis de 11.500 oíntes cada mes. Por que pensades que a vosa mensaxe perdura no tempo?

Tereixa: «Pois fundamentalmente porque a nosa música soa e sabe a Galiza, e toda persoa que queira esta terra vai sentir algún vínculo que o enganche ás nosas cancións».

Carmen: «Eses avós que mercaban os casetes tamén traían os seus fillos ás nosas actuacións ou poñían a casete no coche ata aburrise, así que esa nova xeración ten a Fuxan como algo familiar. Entendo que eles tamén transmitiron ós seus fillos e fillas o gusto pola música, entre os que nos contarían a nós.

Ademais, a música galega conta hoxe cunha presenza nunca vista ata agora. Non son só os músicos máis coñecidos, senón os grupos de xente nova de calquera lugar de Galicia que ten formación musical e pertence a grupos de pandeireteira, gaitas, bandas, etc.».

Pepe: «Quizais porque hai autenticidade e verdade nas músicas e nas letras de Fuxan, e o grupo soubo transmitir iso mantendo a coherencia ao longo de toda a súa traxectoria. E a xente penso que recoñece eses valores, que son universais».

 

12-10-2009. Auditorio de Santiago  © Alberto Leiro

 

Nunha das vosas citas lucenses, no San Froilán de 2009, cantastes unha canción que dicía: “Entrando en terra de soños / ían os soños cantando”, versos que Darío Xohán Cabana (quen estaba entre o público) escribira había máis de corenta anos. Como nace a vosa relación tan especial con el? Que papel xogou o escritor ao longo da vosa traxectoria?

Tereixa: «Parte deses versos deron nome ó espectáculo “Terra de soños”. Darío foi una persoa moi querida por nós, amiga nosa, que sempre estivo para o que facía falla; non só el, senón outros poetas e poetisas como Manuel María ou Marica Campo. Convertéronse nos nosos letristas e a eles acudiamos cando queriamos una letra cunha temática concreta, ou que encaixase nunha determinada estrutura musical. Feito que lles agradecemos inmensamente, porque non sempre os escritores e escritoras están polo labor de facer poesía por encarga. Miles de grazas!».

Carmen: «Contaba el que cando se decatou de que o proxecto se titulaba “Terra de soños” pensou: “de onde sacarían ese nome?” Deuse de conta que fora dun poema del, titulado “O lobo”, e que sempre foi un dos temas máis interpretados por Fuxan. Pero había 40 anos que o escribira...».

 

Dicides que Fuxan sempre estivo moi identificado coa cidade de Lugo, sendo acollido por xente de todas as clases sociais e ideoloxías. Hoxe, cincuenta anos máis tarde, o grupo dá nome ao novo auditorio de Lugo. Como sentistes de portas para dentro esta pequena pero significativa homenaxe?

Tereixa: «Lugo é a nosa cidade. Alí nacemos, alí medramos, alí ensaiamos, algúns de nós viven e viviron sempre en Lugo. Lugo é a nosa referencia vital como grupo.

En relación ca proposta de que o auditorio de Lugo leve o nome de Fuxan os Ventos, como non podía ser de outro xeito énchenos de orgullo e satisfacción, pero imos agardar a que realmente o auditorio comece a funcionar. Mellor non poñer o carro diante dos bois.

Pepe: «Si, vamos agardar a que se confirme definitivamente. Se así fose, a honra sería enorme».

 

A poesía é unha das grandes protagonistas do voso traballo. Autores como Ramón Cabanillas, Manuel María, Curros Enríquez ou Celso Emilio Ferreiro saen á luz nalgúns dos vosos temas; tamén os versos de composición propia do grupo fixeron historia como “Compañeira”, “O Lelo”, “Cantiga de berce” ou “Brazos prá seitura”. Como de importantes son as palabras que dicimos na música?

Tereixa: «Non hai música cantada sen poesía, e no inxente catálogo de escritores e escritoras en galego, Fuxan atopou sempre inspiración musical; é reflexo do País ó que lle queriamos cantar e do que queriamos denunciar a súa situación secular de asoballamento e desprezo.

Outras moitas foron feitas por persoas do grupo, fundamentalmente por Mini, falando de problemas como a emigración, o idioma, a situación do rural... En Fuxan sempre entendemos a música como compromiso político e iso amósase nas nosas cancións. A música é una linguaxe universal, pero en cada territorio concrétase de xeito diferente, de aí a importancia da recuperación e posta en valor da música tradicional».

Freire: «Todas as letras, as tradicionais, as de composición propia e as dos poetas que musicamos, todas teñen o seu papel: as tradicionais porque son parte da cultura que amamos e queremos reivindicar; as compostas por nós porque son a forma que eliximos para denunciar o que non nos gusta (a situación política, o idioma desprezado...); e as dos poetas porque é moi importante que a xente coñeza a súa voz fundamental e porque saiban que existen!

A min pasoume (e a todos os da miña época) que rematei o bacharelato sen nin sequera ouvir falar de Curros Enríquez, de Ramón Cabanillas, Celso Emilio ou Manuel María. Só Rosalía de Castro se mencionaba cando se estudaba o Romanticismo e bastante de pasada, dándolle máis importancia á súa obra en castelán que á súa obra en galego... Esa era a situación».

Carmen: «Hai cancións de autor que se fan máis populares ca outras, como as citadas por Freire, agás “O Lelo”; pode ser porque entrou menos nos repertorios. Lembro, antes de gravar ningún disco, a expresión na cara dun señor maior, ou iso me parecía xa que eu tería 17 ou 18 anos, nun pobo da montaña de Lugo; mirábanos de esguello, tiña un medio sorriso e asentía de vez en cando, cantabamos “O Lelo”, que fala da decepción que supoñía a escola para un neno ó que lle falaban nunha lingua e duns intereses que non eran os seus. Creo que estaba sorprendido de escoitar en alto algo do que el nunca puido falar. Por iso penso que son moi importantes as letras das cancións».

 

 

En 2014, 2016 e, o máis recente, en 2018, musicastes ás figuras homenaxeadas co gallo do Día das Letras Galegas. Que tiveron de especiais esas «letras» (ou autores) para traballar sobre elas?

Tereixa: «Con estas pezas quixemos colaborar no espallamento e coñecemento do autor ou autora homenaxeada do xeito que nós mellor podiamos facer, que é cantando, no camiño de axudar a conseguir que todos os días sexan días da lingua galega.

“Penélope” de Díaz Castro é un poema maxistral no que se plasma a esperanza de Galiza nun futuro que non dá chegado, musicado por Xoán L. Forte (Xan).

Despois veu o ano de Manuel María, que para nós foi sempre una persoa moi especial do que no noso repertorio hai moitas letras, e escollemos o poema “Galicia”, musicado por Suso Vaamonde; un dos músicos fundamentais da música galega da segunda metade do s.XX co que coincidimos e compartimos moitas veces escenario, loitas e ilusión. Esta peza quería ser tamén una pequena homenaxe a Suso.

María Victoria Moreno é una desas mulleres fundamentais para Galicia, xa que sen ser galega soubo e quixo valorar e vivir no noso idioma, na nosa cultura, no noso xeito de estarmos no mundo. “Lúa de prata” é un dos moitos preciosos poemas de María Victoria Moreno ó que o noso compañeiro Xan lle puxo unha música, que lle vén como anel ó dedo».

Carmen: «Como mestra que fun, creo que é moi importante a creación de recursos dos que botar man na escola e, en especial, en datas como as Letras Galegas. Non adoita haber moito onde escoller. No colexio onde eu estaba, recordo con moita emoción como todo o alumnado de primaria (uns 400) aprenderon o tema de “Penélope”, saíron todos ó corredor e converteuse nunha soa voz. Iso é importante».

 

 

Como describiriades o panorama musical galego en xeral e o do folk en particular? Como vedes as xeracións herdeiras do voso legado?

Pepe: «Mellor que nunca en canto a calidade, cantidade e variedade. Se cadra falla o apoio institucional, no sentido de considerar a cultura como unha cuestión de estado. Ás veces dá a impresión de que é algo que se “tolera”, como moito...».

Freire: «Pois esperanzados nun gran futuro, porque temos xa un gran presente. Xa comentei antes que a partir dos anos noventa produciuse unha avalancha de producións discográficas impensable uns anos antes, sobre todo no campo da música folk e tradicional. E esa creatividade continuou até hoxe en tódolos campos: na tradicional, no rock, no jazz ou no pop. Os conservatorios e as escolas de música, que antes practicamente non había, posibilitaron que as novas xeracións estean moito mellor formadas do que podiamos estar nós, que eramos practicamente autodidactas.

Non sei se se pode falar de un legado de Fuxan, porque moitos foron abrindo camiños que outros percorreron despois. Existiría Tanxugueiras, por citar o fenómeno do momento, se antes non existise Leilía? É só un exemplo, pero poderiamos falar de moitos máis. Creo sinceramente que o noso máis importante legado foi a paixón polo país, polo noso idioma, polas nosas tradicións, polo orgullo de ser nós mesmos».

 

Portada de Terra de soños (Boa, 2009) 

 

Neste medio século de vida, que se di moi pronto, que momento ou momentos destacariades como máis especiais na vosa carreira?

Pepe: «Para min o feito de ter a oportunidade de facer parte de Fuxan (xa dixen antes que foi un convite inesperado), sequera fose na última etapa; claro que a etapa foise facendo longa... é algo que agradezo inmensamente!».

Carmen: «Foron moitos! Destacaría a gravación do primeiro disco, as actuacións dos comezos, tamén as realizadas diante de grandes auditorios e “Terra de soños”».

Tereixa: «As San Lucas, e o primeiro premio con Fuxan os Ventos; a saída ó mercado do primeiro disco; e a preparación, estrea e xira de “Terra de soños”».

 

Con centos de concertos ás vosas costas, poderiádesnos contar a vosa mellor, e peor, experiencia enriba dos escenarios?

Pepe: «Eu enriba dos escenarios acostumo pasalo regular, gosto máis do antes e do despois.

Tereixa: «Uf! O peor que recordo é un concerto nos arredores de Vigo, no palco dun campo da festa. No repertorio para cantar está “Miña nai”, canción na eu son a solista; empezo a cantar e entro fóra de ton, temos que parar e volver empezar.... Terra trágame!

O mellor calquera dos de “Terra de soños”, pero sobre todos o do primeiro día no Auditorio de Galicia e o do San Froilán en Lugo, diante de miles de persoas que abarrotaban a praza da Horta do Seminario».

Freire: «Foron tantos que non é doado elixir un do que garde un recordo especial. Pero xa que teño que elixir, elixirei dous: un en Castrelos e outro na Alameda de Pontevedra. No de Castrelos nunca esquecerei estar cantando “Irmaus”, o poema de Celso Emilio Ferreiro, con toda a xente (varios miles) en silencio e cos chisqueiros acendidos. O da Alameda de Pontevedra non sabería dicir por que, pero gardo a imaxe de miles de cabezas mirando para nós; unha praza moi grande e absolutamente abarrotada de xente. Impresionante! Para non esquecer nunca. O peor? Non citarei ningún, pero algún desa época de concertos en festas, romarías e discotecas procurei esquecelo».

Carmen: «Houbo moitas experiencias boas como as que comentan Freire e Tereixa, que tamén o foron para min, pero cantar no meu pobo, Carteire (Palas de Rei), diante da miña xente foi moi importante. A peor podería ser unha actuación que fixemos nos Peares baixo un sol abrasador».

 

29-1-2022. Chantada

 

Vides de estrear web, fuxanosventos.gal. Como foi o proceso de recompilación de información e documentación? A nivel persoal, que significou para vós recompilar eses últimos 50 anos?

Freire: «Era fundamental que o fixésemos. Practicamente non existimos no mundo dixital porque somos fillos da época analóxica. De nós escribiuse moito en papel, pero en moitos aspectos e para moita xente é como se nunca existísemos; cremos que debiamos deixar constancia do noso paso por este mundo».

Carmen: «Levou o seu tempo revisar o material que tiñamos cada un de nós, pero tamén contamos coa colaboración de persoas que estiveron no grupo e doutra xente que nos enviou fotos, carteis, audios...».

 

Para celebrar o voso 50 aniversario, a finais deste 2022 dará comezo unha exposición itinerante que repasará toda a historia do grupo. Que podemos agardar dela?

Pepe: «A exposición está aínda nunha fase inicial, polo que non se pode detallar a súa composición. Agardo e confío en que reúna materiais de todo tipo que resuman dende as cousas que resultaron máis transcendentes até as máis anecdóticas, e repase a longa e densa traxectoria do grupo. Seguro que vai estar ben e vai suscitar o interese da xente, niso andamos!».

 

Na actualidade, que artista ou grupo galego nos recomendariades? Algún favorito que deberiamos coñecer?

Freire: «O panorama da música galega non ten nada que ver co da nosa época; cambiou para ben, claro. Nós eramos simplemente afeccionados que tiñamos máis vontade que preparación, pero a música galega evolucionou de forma incrible dende entón: na formación, na preparación técnica e na inspiración.

Xa nos noventa houbo unha eclosión de música galega de altísimo nivel; algún ano desa década editáronse máis de cen discos galegos, cando noutras épocas non pasaba de vinte. E o panorama de estilos foise abrindo a tódolos estilos. Prefiro non citar a ningún, pero hai máis dunha ducia que me gustan e que sigo habitualmente».

Pepe: «Por aquilo de mollarse, vou dicir De Ninghures por proximidade persoal, o que non lles resta ningún outro mérito, e porque andaban a gravar o seu primeiro disco de estudio».

Tereixa: «Esta pregunta é moi difícil porque hai moito onde escoller e un/unha non é nada. Vou quedar con Faia en todas as súas versións: ela soa, De VACAS, Nacho-Faia-Lar, A Patacón».

 

Se abrísemos as vosas contas persoais de Spotify, que escoitariamos? 100% Sinceridade, 0% Vergoña.

Pepe: «Acabo de comprobar, 100% sinceridade, saíume Fume (2020) de María Toro».

Carmen: «O que máis escoito é música galega, entre eles a Fuxan. Gústame especialmente a música de raíz en voces de mulleres e tamén a música clásica».

Tereixa: «Non teño conta de Spotify».

Freire: «O último galego que escoitei foi o novo de Xabier Díaz, hai uns días, e hoxe estiven a escoitar Creedence Clearwater Revival; escoito un pouco de todo».