Na enciclopedia da súa vida, cualifícano como intérprete, compositor, produtor, acordeonista e arranxista. Xosé Lois Romero (Oleiros, 1970) está considerado, ademais, como un dos mellores percusionistas do país e un nome clave no rexurdimento da música galega das últimas décadas; a súa carreira capta a versatilidade e continua búsqueda de novos camiños de expresión, cheos de sensibilidade e tradición.

Se escribimos «Xosé Lois Romero» no buscador da plataforma aparecen catro resultados: Vaamonde, Lamas & Romero, Azougue, aCadaCanto e Xosé Lois Romero & Aliboria, catro proxectos moi diferentes unidos por un fío común: a fusión do trad galego coa world music, en maior ou menor medida. Como describirías a evolución de Xosé Lois en cada un deles ata a actualidade?

Xosé Lois: «Toda a miña vida musical está marcada pola teima de crear sonoridades contemporáneas a partir da nosa tradición. Fíxeno dende a miña primeira formación, o cuarteto tradicional Leilia Doura, pasando pola compañía Nova Galega de Danza e polos catro proxectos que nomeas, entre outros, e sempre tiven a necesidade de non repetirme, de non acomodarme nunha sonoridade, senón de enfrontarme sempre a novos formatos que supoñan un reto para min e me enriquezan interiormente. Cada un dos grupos desenvolveu unha faceta totalmente distinta de min como músico, ben sexa como compositor, acordeonista, percusionista, arranxista, director, líder ou músico de banda, e síntome moi cómodo nesa viaxe impredecible e moi orgulloso de ter experimentado a música galega dende perspectivas tan distintas».

Ademais de músico e compositor, es director musical; fuches co-fundador de Nova Galega de Danza e participaches en espectáculos como, ‘Terra de Soños’ de Fuxan os Ventos, nos arranxos e dirección musical, e en varias montaxes do Ballet Rei de Viana ou do Centro Coreográfico Galego. Que pegadas quedan daquel Xosé Lois Romero que compoñía para danza e teatro?

Xosé Lois: «Eu sempre visualicei a música dun xeito moi escénico, probablemente porque me sinto tan actor como músico, aínda que prevaleza o segundo, e na maioría dos meus proxectos compuxen música para acompañar ao baile ou performances escénicas e gústame facer música con esa finalidade. Aínda que agora non o estou a facer, dentro de min sempre está latexando a necesidade de montar algo de música teatral ou teatro musical. Chegará no seu momento».

Hai uns anos que Xosé Lois Romero abría un novo capítulo xunto con Aliboria —Alejandra Montero, Noa Migal, Mariana Montero, Belém Tajes, Andrea Montero, María Montero y Cristina Sánchez (voces, percusión)— un colectivo de músicos galegos que non son simples alumnos, son músicos que contan «cunha longa traxectoria no ámbito da música tradicional, un coñecemento amplo e sólido do folclore e cunha contrastada calidade que lles permitiu poñer en práctica sofisticadas combinacións rítmicas», afirmaba Romero.

Xosé Lois Romero & Aliboria é un grupo de voces novas que, baixo a dirección de Xosé Lois, reinventa os cantos e ritmos enxebres de Galicia, enchéndoos de forza, raza e terra. Como xurdiu o proxecto e a colaboración? Botando a vista atrás a aqueles primeiros ensaios, esperabades ter a grande acollida que estades a ter ou vos colleu «de sorpresa»?

Andrea [Aliboria]: «O comenzo de Aliboria foi, en certo modo, involuntario. Xosé Lois sempre apostou polas posibilidades da percusión tradicional e foi esta teima a que o levou a impartir cursos nos que ensinaba o seu xeito de tocala. Nun destes cursos, agrupámonos xente da zona das Mariñas que comezamos a traballar ata que chegou un momento no que crear o grupo foi algo xa inevitable.

Botando a vista atrás, creo que tivemos sempre un concepto moi claro do que podería chegar a supoñer Aliboria. Desde o principio xurdiu un vencello moi especial entre nós e co que estabamos a crear, tendo a percepción de que era algo novidoso que podía aportar cousas moi interesantes á música galega».

Formado por mulleres e homes que representan unha xeración de músicos cun coñecemento profundo do noso folclore e unha calidade técnica impecable, Xosé Lois Romero & Aliboria é unha peza chave dun quebracabezas que comezastes construír sobre o rexurdimento da música popular en Galicia. Como encaixa o proxecto, musicalmente falando, nesta reinvención e renovación da nosa música popular? Que papel xogades?

Antonio [Aliboria]: «O punto de partida do grupo é a posta en valor da percusión tradicional galega e as voces das mulleres. En canto ao que podemos aportar nesa renovación, lévame a pensar que o folk, dende hai décadas, foi quen de renovar a música tradicional dende unha perspectiva especialmente instrumental, tanto en repertorio, composición e formatos. Neste proxecto démoslle a volta a iso apostando por outra sonoridade, con técnicas e recursos rítmicos para empregar na percusión tradicional, pasando tamén por harmonizar as voces partindo de melodías tradicionais, compoñendo temas ou mesmo arranxando temas non galegos.

Penso que a etiqueta folk serve para un arranxo dunha muiñeira tradicional con gaita e violín, pero non para unha composición no que o canto, as pandeiretas e as tixolas son as protagonistas. Creo que, xunto con outros grupos, estamos abrindo unha nova vía para a música popular contemporánea».

A súa forza vocal xunto co orixinal tratamento de todo tipo de percusión en clave tradicional galega fai que as súas melodías se desfruten máis co corazón que coa cabeza.

Que supón Aliboria para Xosé Lois Romero?

Xosé Lois: «A materialización exitosa dunha arela que teño dende cativo: a posta en valor das posibilidades da percusión tradicional e do xeito tradicional de cantar en Galicia como unha proposta de vangarda única e orixinal, non só en Galicia senón tamén para o resto do mundo».

Que supón Xosé Lois Romero para Aliboria?

Cristina [Aliboria]: «Xosé Lois é a cabeza pensante, o que, despois de escoitar as pezas dálle o xeito Aliboria. Neste segundo disco ata se animou a compoñer a meirande parte das pezas, tanto música como letra, conservando o sabor tradicional. De feito algunhas acabarán incorporándose con normalidade ao repertorio tradi, estou segura».

Utilizades instrumentos de percusión e obxectos da nosa vida cotiá, como os bombos, pandeiros ou pandeiras, tambores, pandeiretas, tixolas, tarrañolas, cunchas, latas, sachos ou pedras, para crear melodías de cheas forza e colorismo tímbrico. Que premisas seguides á hora de escoller estes obxectos-convertidos-en-instrumento? Como os combinades coa percusión tradicional? Que credes que aportan á vosa música?

María [Aliboria]: «A maioría dos instrumentos e obxectos cotiáns que empregamos en Aliboria forman parte do universo da música tradicional. O uso dalgúns deles, como a pandeireta, o tamboril ou o bombo, está máis estendido por toda a xeografía galega. Outros como a tixola, a lata ou a pandeira limítanse a zonas máis concretas, sobre todo como acompañamento ao canto. Non se trata de escoller, senón de intentar empregar todos os elementos que chegaron ata nós a través da cultura tradicional e o saber popular e incorporalo á linguaxe actual.

É cuestión de ir experimentando con eles, de ver como casan entre si nunha peza determinada e xogar coas distintas tímbricas ata chegar ao efecto desexado.

O que nós facemos é mesturar os ritmos propios da terra con patróns máis contemporáneos. Actualizamos o xeito de tocar os instrumentos sen perder a esencia que os caracteriza, creando un conxunto no que os diferentes timbres e sons encaixan perfectamente e no que todos os elementos, desde o charrasco ata as piñas, teñen protagonismo».

Falando de obxectos, que significado ten a chave que aparece nas portadas de ambos discos?

Xosé Lois: «A chave condensa varios conceptos que nos gustan. Por unha banda, con ela se toca a tixola, dous utensilios cotiás que a creatividade popular converteu en instrumento musical ao xuntalos. É un símbolo universal de apertura, de clave, de liberar algo pechado. Ademais ocorreu que, en pleno proceso do noso primeiro disco, atopei pola rúa unha chave moi curiosa dese tipo e pareceume un sinal. Por último, a incorporación do «A» fai referencia a Aliboria, pero tamén á alegría, algo moi presente no grupo, e é un xogo co tema ‘La llave de la alegría’ de Eliseo Parra.

Ademais de músico, son deseñador gráfico e a imaxe da chave ten unha forza visual indiscutible; penso que nos vai acompañar sempre».

No seu primeiro traballo conxunto, homónimo, Xosé Lois Romero & Aliboria acadan que cada un dos instrumentos soen na súa xusta medida, grazas á revolucionaria forma de tocar e os arranxos maxistrais na reinvención de novos patróns rítmicos. Innovadora foi tamén a gravación do disco, levada a cabo nunha residencia artística de catro días na aldea rural Casa Gasamáns, onde alternaban sesións de gravación con concertos privados para un público convidado. Cantos, aturuxos e bailes levaron a Xosé Lois Romero & Aliboria(2016) a ser finalista dos Premios MIN de la Múisca Independiente, Premios Martín Códax da Música e dos Premios Opinión da Música Raíz.

O voso debut discográfico, Xosé Lois Romero & Aliboria (2016), foi gravado dun xeito innovador, nunha residencia artística de catro días na aldea rural Casa Gasamáns, onde alternastes sesións de estudio con concertos privados para un público convidado. Que lembranzas gardades daquela experiencia?

Mariana [Aliboria]: «Gasamáns marcou un antes e un despois para nós, non só a nivel musical, senón tamén a nivel persoal. Este xeito de gravar o noso primeiro disco permitiunos crear un ambiente familiar, cómodo e pouco convencional que, posiblemente, sexa a esencia de Aliboria como grupo. O feito de pecharnos alí durante catro días e convivir 24 horas ao día deunos momentos inesquecibles que, sen dúbida, nos uniron máis que nunca, forxando a grande amizade que temos hoxe en día entre nós, que é algo que, cremos, se fai notar enriba do escenario.

Foi unha experiencia única pero tamén intensa, xa que converter un salón dunha casa rural en estudo de gravación polo día e en sala de concertos á noite, e conseguir que as características fosen as adecuadas para ambas situacións, foi todo un reto. Ademais, complementar as gravacións cos concertos supuxo un esforzo grande, sobre todo a nivel vocal, posto que cantar durante todo o día fai que a gorxa estea cansa de cara á noite. Pero aínda así, todo pagou a pena, pois a resposta que tiñamos tras cada concerto era positiva e nos daba a enerxía necesaria para gravar cedo ao día seguinte. Así, comezamos a ver que o que estabamos a facer era algo excepcional e que a nosa proposta podería chegar a todo tipo de audiencia.

En definitiva, foi alí, en Gasamáns, onde empezamos a crer en nós, onde de verdade naceu Xosé Lois Romero & Aliboria».

Catro anos despois, Xosé Lois Romero & Aliboria lanzan Latexo (Raso Estudio, 2020), o seu segundo traballo de estudio; un LP no que o combo galego traslada o ruxir da terra, «algo que chega desde o corazón, pero que pasa polas vísceras e convértese nunha sorte de zunido tribal, de folclore racial e de estalido musical»… a 156 ppm! E é que se a terra late, alguén terá que facer de mediador para transformar ese son.

Por fin, en marzo, puidemos escoitar o voso Latexo (Raso Estudio, 2020), un disco no que mantedes o pulso polo tribal e o ritual á vez que renovades os códigos da nosa música tradicional, entre os que o elemento vocal, con moita a capela ou temas compostos para voz. Como foi o proceso creativo? Cal é o punto de partida, a voz, a percusión? Como se conxugan?

Jorge [Aliboria]: «Latexo supón un gran punto de inflexión para Aliboria. Se viñamos dun disco marcado por un corte puramente tradicional con varias cancións «coñecidas» dentro da música da nosa terra, pasamos a un novo traballo que combina composicións propias con versións doutros artistas, pero sempre dándolle ese cheiro a raíz que caracteriza a Aliboria. Os temas parten dunha melodía e unha letra ao que se lle suman os arranxos de percusión buscando a dose xusta entre graves (bombos e tambores) e agudos (tixolas, latas) que conformen temas o máis equilibrados posible entre todos os elementos».

Composto por dez cancións tan próximas aos sons de transmisión oral do folclore galego dos últimos séculos, como aos sons da África máis indixenista, Latexo presenta un romanticismo harmónico e coral da música sacra xunto a esa sensación de poderío que impón o haka dos All Blacks de Nova Zelandia. De quen, ou de onde, veñen estas influencias de ritmos tropicais e africanos? Que hai detrás deste latexo-fusión de world music con folk-trad galego?

Xosé Lois: «Non hai unha intención directa de imitar ou utilizar ritmos ou recursos africanos ou tropicais, pero cando só se traballa con percusión o noso imaxinario lévanos automáticamente ás referencias que temos e que proveñen normalmente desas latitudes. O que si que existe é a intención de crear unha linguaxe tan sólida e referencial coma as que nomeas utilizando exclusivamente os nosos instrumentos tradicionais de percusión, que son moitos e con moitas posibilidades, sen necesidade de substituílos por instrumentos foráneos como se vén facendo desgrazadamente na música galega dende os comezos do folk. A partir de aí, o noso repertorio está aberto a todo, dende o repertorio tradicional galego, até composicións propias e versións de músicas de calquera autor e estilo».

Lembramos o «A» de Aliboria, alegría… e alianza. No segundo traballo de Baiuca,  Misturas (Raso Estudio, 2019), escoitamos parte do repertorio do álbum debut de Xosé Lois Romero e Aliboria; un LP que recupera, resignifica, remestura e  redimensiona o son do colectivo a través da xenética do artista e produtor, conectando a música tradicional galega coa música electrónica máis vangardista.

Desde hai un par de anos vindes colaborando con Baiuca, xunto ao que sodes partícipes da súa fusión máis vangardista da música eléctronica coas raíces máis puras e salvaxes da nosa terra. Como estades a vivir esta colaboración, a combinación tan, aparentemente, dispar dos samples da electrónica coas melodías da percusión e as vosas voces? Que é para vós esta folktrónica experimental e xeosónica que sae xunto a Baiuca?

Alejandra [Aliboria]: «O que fai Baiuca mesturando electrónica con música tradicional podería parecer unha aposta arriscada, xa que son dous estilos que, en primeiro termo, semellan non ter nada en común. Pero, a verdade, é que presentan certas similitudes entre si, como por exemplo, que ambas son músicas moi rítmicas; as dúas teñen tamén ese elemento hipnótico de trance suxestivo e magnético.

Baiuca consegue unha perfecta conxunción, dándolle á súa música unhas pinceladas da estructura das pezas tradicionais galegas. O que está a facer é, en certo modo, unha actualización do folclore, trasladando melodías antiquísimas ao presente, e poñéndoas a disposición de milleiros de persoas, sobre todo xente nova que estaba total e completamente desinteresada e desconectada da música de raíz da súa terra. 

Por tanto, colaborar con el e ser partícipes de algo tan importante e que está tendo tan boa aceptación e repercusión é unha experiencia moi fermosa e gratificante».

Ante o actual estado de emerxencia sanitaria provocada pola COVID-19, sen compromiso e con todo o noso agarimo, como estades a afrontar a situación? Que vos parece a iniciativa de trasladar os concertos ás redes sociais?

Ramón [Aliboria]: «Pois a situación actual está sendo moi complicada; por unha banda, a falta total de ingresos polo parón da actividade musical, que xa non estaba moi boiante e cunhas condicións laborais máis que pésimas, e cun horizonte completamente escuro ao non ver unha pronta solución e regreso a actividade ‘normal’.

En canto a trasladar os concertos ás redes sociais, non o vexo factible. Por unha parte, a sociedade foi educada nun consumo cultural gratuíto e, se xa era complicado que o público pagase unha entrada por ir a un espectáculo, máis complicado vexo que paguen por ver algo pola rede tendo en conta os milleiros de contidos gratuítos dos que dispoñen.

Tamén, como músico, non vexo factible os concertos polas redes, pois estariamos perdendo o contacto co público e a calidade sonora deixaría moito que desexar, xa que moitas veces dixerimos este tipo de contidos cuns medios técnicos inapropiados para poder sacarlle todo o proveito ao espectáculo que estariamos escoitando e vendo».

Despedímonos, como non podía ser doutro xeito, coas recomendacións dos artistas e grupos galegos favoritos de Aliboria e as escoitas de Xosé Lois Romero en Spotify.

Na actualidade, que artista o grupo galego nos recomendariades? Algún favorito que deberiamos coñecer?

Noa [Aliboria]: «Persoalmente, gústanme moito as Tanxugueiras, xa un grupo estrela, e sinto que estamos no mesmo barco de recrear a música vocal galega. Outro grupo do que tamén desfruto, menos coñecido e moi distinto a elas, é o Comando Curuxás. Recoméndoo».

Se abrísemos a túa conta de Spotify, que escoitariamos? 100 % Sinceridade – 0 % Vergoña.

Xose Lois: «O meu universo musical sempre foi moi vasto e ecléctico. Se mirades hoxe as miñas escoitas recentes de Spotify aparecen referentes do jazz étnico como Avishai Cohen ou Tigran Hamasyan, fusións contemporáneas da música hindú como Nitin Sawhney ou Shankar Tucker, bandas sonoras de Hans Zimmer ou Ennio Morricone, novos virtuosos coma Cory Henry, Snarky Puppy, Jacob Collier ou Becca Stevens, clásicos como Steve Wonder, Peter Gabriel, Phil Collins ou Michael Jackson... e moito máis. Sobre todo, gústame descubrir grupos ou artistas que descoñezo e me sorprendan gratamente. Todas as músicas teñen cousas das que aprendo e que podo aplicar nas miñas composicións».