Cuarteto Caramuxo non é un cuarteto —comezamos ben, xa— e de caramuxo non teñen nin o spirit animal. Con máis de tres décadas de traxectoria, o sexteto preséntase como unha interesante proposta dentro do panorama musical galego. Aos seus catro clarinetistas iniciais sumóuselles un acordeonista e unha percusionista e, en vez de cambiar o nome, o que mudaron foi o seu repertorio cara á reinterpretación da nosa música tradicional; e fano tinguíndoa de calquera estilo: jazz, soul, reggae, funk, swing… sen perder nin un chisco de xeito e sutileza. E os seus directos! A banda lévaos alén do estritamente musical, cunha coidada posta en escena que tende máis cara a un espectáculo teatral que a un concerto ao uso.

Actualmente composto por Fernando Abreu (clarinetes soprano baixo e contrabaixo), Felipe Agell (clarinetes requinto e soprano), Óscar Prieto (clarinetes soprano e baixo), Xoán Carlos Vázquez (clarinete soprano), Marcos Padrón (acordeón) e Xulia Feixóo (percusión), Cuarteto Caramuxo vén de publicar un novo traballo discográfico, Reviravoltas (2022), terceiro na súa discografía. Este longo chega sete anos, e unha pandemia, despois daquel Arrieiros somos (Nakra, 2015)… cantas voltas, e reviravoltas, musicais vividas desde entón?

 

 

CuartetoCaramuxo... é un sexteto! Composto por catro clarinetistas, un acordeonista e unha percusionista, como xurdiu a xuntanza e con que obxectivo? Como lembrades aqueles inicios, alá por 2005... ou foi 1989?

Xoán Carlos Vázquez: «Máis ben no 89... ou mesmo antes; a verdade é que poñer data ao inicio do Cuarteto é misión imposible. Realmente botou a andar froito da amizade de catro compañeiros (Cándido Lorenzo, Fernando, Óscar e máis eu) que, naquel entón, compartían aulas de clarinete no Conservatorio de Vigo e que desfrutaban de facer música de cámara con composicións de Mozart, Beethoven, Hulk… A partir de aí pois, non sabemos ben como, foi evolucionando nun primeiro momento cara á interpretación de estándares de jazz acompañado da introdución da percusión para, xa a partir do 95, centrarse na interpretación de música galega e incorporación do acordeón, que deu paso á formación actual.

O que si está claro é que foron anos moi apaixonantes nos que o cuarteto non era máis que un bo motivo para desfrutar desa amizade e complicidade existente entre os Caramuxos».

Felipe Agell: «Os meus inicios no cuarteto foron tocando na Gaita Grileira en Vigo alá polos anos 90, un pracer!».

Fernando Abreu: «O acordeón chegou nun momento no que Felipe marchou estudar aos Países Baixos e a escolla do instrumento debeuse a que quen o tocaba –Cándido Cabaleiro– era compañeiro nas nosas primeiras experiencias docentes e animouse a xuntarse con nós. Máis tarde sería substituído por Alonso Caxade e, xa desde hai uns anos, Marcos Padrón.

Na percusión colaboraron varios amigos nos primeiros anos ata que liamos a Patricia Cela, que foi quen definiu o estilo recoñecido do grupo. Hai catro anos marchou a especializarse na construción de instrumentos de corda no Reino Unido e propuxémoslle a Xulia unirse á familia.

Na chegada de todos eles, e alén da súa calidade, sempre primou a relación de amizade que tiñamos todos ou algúns de nós con eles. Ante todo somos familia».

 

E, a nivel individual, que achegan as diferentes bagaxes de cada un dos integrantes? Supuxeron nalgún momento un reto á hora de traballar? Porque seica tedes unha variada formación académica, desde a clásica ata outras máis tradicionais...

Xoanca: «Preguntades por retos cando, en realidade, o que supón é unha oportunidade. A verdade é que a formación de cada un dos integrantes é diversa dentro do panorama musical, abranguendo diferentes especialidades que, curiosamente, foxen en certo sentido do estritamente relacionado coas súas formacións superiores.

Falamos de música antiga, música contemporánea, improvisación, musicoterapia, pedagoxía musical, etnomusicoloxía, música tradicional... toda unha chea de coñecementos que, postos a disposición do grupo, serven para ter unha perspectiva aberta e sólida do que pretendemos presentar coas nosas propostas».

 

 

Cuarteto Caramuxo! Agora ben, non sodes un cuarteto nin tampouco parecedes caramuxos. De onde ven ese chisco ao mar? É o caramuxo o voso animal espiritual?

Xoanca: «Para nada ten ningún tipo de connotación espiritual, máis ben todo o contrario. Nós sómosvos máis simples e terreais. No momento de poñer nome ao cuarteto penso que tivemos en conta dúas ideas: a primeira era a de demostrar o noso apego polo galego e todo o que representa; a segunda ten máis que ver con un acto de rebeldía nun momento no que, nos ambientes da música clásica que por aquel entón nos moviamos, todos os nomes das formacións de cámara, ou ben estaban relacionados con terminoloxía musical rebuscada (case sempre en italiano), ou eran acrónimos a partir dos apelidos dos seus integrantes.

O noso sempre foi a simpleza; sería que o caramuxo así nos parecía: simple».

Fernando: «As tapas de caramuxos que ofreceu a Gaita Grileira nunha sesión vermú na que tocamos tamén tiveron algo que ver no tema do nome :)».

Óscar Prieto: «E o noso empeño para que se consolidaran as tapas de caramuxos tamén, aínda que, por desgraza, en Vigo seguimos sen poder desfrutar dos caramuxos».

 

Está claro que para romper as regras antes hai que coñecelas, e quizais esta premisa vén resumir un pouco a vosa identidade. Como describiriades a filosofía de Cuarteto Caramuxo?

Óscar: «Partindo da idea de dar vida a melodías tradicionais, atrevernos con todo. Damos voltas e máis voltas a nivel colectivo ata dar coa proposta final que, evidentemente, sempre queda aberta a cambios. O “Rock chas” de Reviravoltas é bo exemplo deste proceso. Foi un tema traballado continuamente en, practicamente, todos os ensaios durante uns catro anos.

Xogar, desfrutar da música, achegar o mellor de cada un para unha creación colectiva e non perder nunca a ilusión por tocar xuntos».

 

Levades ao límite os rexistros dos instrumentos xogando con graves, agudos, timbres e sonoridades excéntricas; como resultado, un son único en cada unhas das creacións. Ata que punto é necesario o dominio do instrumento para experimentar así con el?

Felipe: «Eu penso que no é tan necesario dominar o instrumento para facer a música de Caramuxo; o máis importante é tocar sen prexuízos e deixarse levar».

 

No Ábrete de Orellas do 15 de marzo, Pepe Cunha escribía que «non facedes jazz, nin tradi, nin clásica (pero sodes quen de agradar a seguidores desas referencias)». Como describiriades vós o que fai Cuarteto Caramuxo?

Marcos Padrón: «Os procesos de composición dos temas son algo moi especial. O que facemos é pasar os temas recollidos por Casto Sampedro polo nosa óptica musical, achegándolle un colorido moi particular. Ao achegarnos a todas as estéticas que traballamos neste disco, simplemente demos un paso adiante e decidimos probar recursos musicais e instrumentais que, aínda que familiares para nós, non apareceran antes nos discos do Cuarteto Caramuxo».

 

Pasando de estilos a influencias, tedes algunha referencia en particular á que miredes á hora de facer música?

Marcos: «Poderiamos dicir que a ningures en concreto, pero si miramos atrás, adiante e aos lados. Como podedes ver, o noso son as influencias; gústannos todas, desde a clásica, todas as músicas populares de todos os recunchos da terra, o jazz, o punk, a música electrónica, a música contemporánea, etc.».

 

 

Grazas a gañar o Concurso Festival Folk Cancioneiros, da Fundación Pedro Barrié de la Maza, gravades o voso debut, Tiruriru (2009). Foi o premio o empurrón definitivo para entrar no estudio?

Fernando: «Sen dúbida. Ata aquel tempo fixeramos algunha gravación “caseira” do noso primeiro repertorio, pero o premio deunos a oportunidade de entrar nun estudio profesional e gravar con calma e calidade».

 

Nese primeiro álbum mergullabádesvos no legado musical de Casto Sampedro Folgar, nas súas recollidas do final do século XIX e principios do XX. Por que este cancioneiro en concreto? Que ten de especial para vós?

Fernando: «Nos comezos non nos propuxeramos centrarnos neste Cancioneiro, pero tiñamos unhas poucas pezas baseadas nel e esa era unha das condicións para participar no concurso que organizou a Fundación Barrié de la Maza como conmemoración da súa publicación.

O auténtico detonante desta escolla foi o traballo de investigación e doutoramento do noso bo amigo Xabier Groba, que foi quen de recompilar todos os materiais descartados por Filgueira Valverde na publicación orixinal. Xabier pasounos moito material inédito e comezamos a tirar das melodías que máis nos gustaron del e, ata o de agora, deron para dous traballos discográficos e queda moito por redescubrir».

 

 

Entre o voso repertorio, atopamos tamén música para algúns espectáculos, un concerto didáctico infantil e mesmo unha obra de teatro. De que xeito afrontades a composición para este tipo de traballos?

Fernando: «En Vento Mareiro, o espectáculo artellouse a partir do repertorio que tiñamos creado daquela procurando o encaixe coas historias que Avelino González xuntou para o espectáculo. Naceu coma unha “contada” con música ao vivo nos concertos expansivos de Burla Negra contra o Prestige e, a partir daquel inicio, tomou forma de espectáculo co que tivemos o pracer de percorrer todo o país».

Xoanca: En canto a concertos didácticos, foron dúas producións que presentamos dentro da programación do Consorcio para la Promoción de la Musica, do cal depende a Orquestra Sinfónica de Galicia.

O primeiro deles, baseado no conto O calcetín amarelo de Loli Rial, foi escenificado coa compañía de Títeres Cachirulo, no que expuxemos arranxos musicais a partir de melodías achegadas pola mestra Susa Herrera e cantadas por Mónica de Nut. O segundo, A ratiña laranxa, foi producido polo Cuarteto Caramuxo baixo a dirección de Avelino González; e interpretamos composicións propias e arranxos dalgunha melodía extraída, como non, de Casto Sampedro, aínda que non incluída en ningún dos nosos traballos discográficos».

Óscar: «O traballo para este tipo de espectáculos non varía moito do habitual: facer cousas que nos enganchen e pasalo ben. Pola miña parte, formar parte deses espectáculos foi algo moi especial e divertido».

 

 

Caracterizádesvos por romper coa norma e a formalidade, tanto en proxectos infantís como para adultos. É o humor parte da vosa esencia? Que papel xoga á hora de compoñer, e logo interpretar, a vosa música?

Xoanca: «Penso que o humor forma parte de cada un de nós. Sendo así, como non vai ser tamén parte do Cuarteto Caramuxo. Non queda outra!».

Óscar: «Esa é a parte dos ensaios que nós levamos a escena. No palco pasámolo moi ben, coñecémonos demasiado e iso penso que chega ao público».

 

Á hora de traballar como grupo, como converxen estas diferentes facetas que, aínda sendo todas artes escénicas, terán cadansúas peculiaridades?

Fernando: «O fundamental é a música. Somos músicos e iso é o que mellor sabemos facer. Logo disto, hai que ser conscientes de que no palco tocas para un público que ten que sentirse parte do espectáculo, que recibe a túa música e a túa forma de estar e comunicar».

 

A vosa segunda referencia, Arrieiros somos (Nakra, 2015), volve revivir melodías esquecidas... por máis dun século! Como foi o proceso de arranxar as pezas tradicionais? Que criterio seguistes á hora de seleccionalas?

Óscar: «O que facemos é realizar unha selección previa de melodías, preferentemente daquelas non incluídas inicialmente na compilación de Filgueira Valverde. Sempre nos atraen as que teñen algún xiro melódico ou ritmo interesante. Nalgún momento iamos directamente a por melodías correspondentes a ritmos da música tradicional galega, pero son tales as reviravoltas que lles damos que acababan por ir cara a outros camiños non pensados inicialmente.

Un exemplo: Queriamos montar unha rumba e, mira ti por onde que collemos para tal fin unha muiñeira! O resultado foi “Chicken’s rumba”; rumba haina, pero ao final o que máis destaca del é o ambiente de improvisación libre de principio ao fin».

 

 

En febreiro chegaba o voso terceiro álbum, Reviravoltas (2022), sete anos despois do anterior e cunha pandemia de por medio. Como xorde este novo traballo? É o título unha descrición do seu proceso compositivo ou agocha outro significado?

Xoanca: «Ben... xa era hora, non? Penso que a nós sempre nos dá preguiza pensar en meterte no estudio e sacar disco pero, ao final, o noso compromiso de deixar rexistros do noso xeito de entender a música pesa máis. E, a verdade, unha vez metidos en fariña desfrutámolo tremendamente. De feito, abordamos o traballo de gravación como se dun concerto se tratase, facendo tomas, tocando os seis simultaneamente e buscando a naturalidade coa que nos sentimos tan a gusto».

Felipe: «Tiñamos seis temas montados, e penso que recentemente estreado o confinamento foi cando decidimos pornos ao asunto e gravar.

Con respecto ao título do disco, xa quedou aclarado en preguntas anteriores. En Arrieiros somos está incluída unha xota que no Casto Sampedro figura co nome de “Punto e volta”. Nós, ante a partitura do cancioneiro, e non conformes co que tiñamos diante, decidimos engadirlle unha terceira parte a xeito de revolta. Penso que ese inconformismo e pracer que supón o feito de traballar como traballamos queremos presentalo de cara, poñendo este título de Reviravoltas».

 

 

Escoitamos a voz da gran Mercedes Peón en “De seu”, versión da orixinal incluída no seu debut, Isué (2000). De que xeito xurdiu a idea de colaborar cunha das mulleres máis carismáticas do circuíto da world music actual? Como foi traballala xunto a ela (22 anos despois!)?

Fernando: «A idea de traballar con Mercedes vén de lonxe e ten que ver coa miña relación persoal con ela, como colaborador nos seus discos e, sobre todo, polos anos nos que tiven a honra de xirar con ela como membro da súa banda ou convidado.

Hai unha parte do seu repertorio con moita presenza do clarinete, o acordeón e, por suposto, a percusión. Este repertorio, que é o mais acústico, non ten tanta presenza nos seus concertos e eu sempre tiven en mente que Caramuxo podía facer unha versión desde a nosa óptica, así que transcribín varias destas composicións coas que xa tiñamos traballado pero que nunca presentaramos en público. Para a gravación de Reviravoltas pareceunos oportuno incluír “De seu”, polo moito que nos gusta como funciona o arranxo; así que falei con Mercedes e pregunteille si se animaría a gravalo con nós e aceptou de boa gana.

A experiencia da gravación con ela foi un deses momentos de gardar na memoria xa que, no momento que entrou no estudio e comezou cantar, a súa enerxía e implicación deixounos abraiados. Estaremos sempre agradecidos polo agasallo tan fermoso que nos fixo».

 

 

En Reviravoltas seguides a tocar moitos estilos, pero un dos máis destacables é o jazz, onde se xoga coa música a través da improvisación. Á hora de arranxar as melodías tradicionais, xogades con elas do mesmo xeito que o jazz?

Fernando: «Como premisa non. O esencial é que a melodía sexa o importante, logo a parte colaborativa é a que fai que un tema torne por eses lares. Non descartamos nada, pero tampouco o poñemos como premisa».

 

Neste Reviravoltas arriscades a incluír tamén elementos da electrónica. Como vedes a tendencia de mesturar tradición e electrónica tan á alza ultimamente?

Fernando: «Máis que tendencia é un proceso natural. A música electrónica hai tempo que chegou para quedar e tarde ou cedo é unha ferramenta máis coa que todos contaremos.

No noso caso ten que ver coa referencia da que partimos para crear “Santa Porta”, que son os alemáns Meute, unha brass band totalmente acústica que consigue unha sonoridade totalmente electrónica. Para o disco decidimos darlle unha reviravolta electrónica que tamén serviu para que o sétimo Caramuxo participase non só detrás dos mandos da consola; o noso técnico de son e mesturador do disco é ademais un gran músico, e que toque no disco fainos moita ilusión. Tamén podedes notar a súa man tecnolóxica en “Chicken’s Rumba”».

Óscar: «Un dos problemas que tiñamos á hora das actuacións era a parte da amplificación. Ao principio tocabamos con micros externos, o que ao aire libre sempre nos daba moitos problemas. Atopamos uns micros internos que solucionaron estes problemas e, con eles, podemos facer moitas máis cousas; entre elas, que Vilas poida traballar mellor co noso son e introducir efectos en directo que ata ese intre non eran posibles».

 

 

A pesar da vosa formación clásica, tedes comentado que non encaixades nos seus estándares. Credes que a formación académica debería adaptarse aos novos tempos? É a xente a que debe achegarse á música clásica ou é esta a que debe achegarse á xente?

Felipe: «Eu penso que a formación académica xa non existe, a actualidade musical levounos a todos a ter que adaptar a nosa pedagoxía aos novos tempos».

Xulia Feixóo: «Coido que toda formación académica —ou institucional, ou formal, ou como se lle queira chamar— debería tomar como punto de partida o contexto inmediato do alumnado para realmente ser significativa nos seus procesos de aprendizaxe. A pedagoxía máis innovadora dinos que só aprendemos cando nos divertimos ou nos emocionamos, e para isto, os centros de ensino deben empregar todas as ferramentas que lles sexan útiles.

No caso da formación musical, tanto as músicas populares urbanas como as músicas tradicionais teñen un enorme potencial que non debería desaproveitarse nos conservatorios».

Óscar: «A formación académica neste país ten que cambiar drasticamente. O alumnado que decide estudar música no conservatorio cada vez é menor; seguimos ensinando instrumentos clásicos para facer música clásica, pero onde queda a música actual? Que nun conservatorio de música non se ensine a música actual é un pouco raro, non?».

 

 

Un mes despois do seu lanzamento, o Reviravoltas soaba no Global Village, recoñecido programa de radio de músicas do mundo da KMUW de Wichita (Kansas, EE.UU), e entraba no posto 17 da World Music Charts Europe. Como adoita ser a acollida da vosa música alén das nosas fronteiras?

Óscar: «Pois a verdade é que produce un pracer absoluto; tal cousa pensaramos que podía pasar! Pensar que estás soando en radios de toda Europa, Norte América, Australia, Nova Zelandia... Ao final resulta que imos ter máis público potencial por aí fóra que en Galicia. As poucas oportunidades que tivemos de saír ao estranxeiro (tres veces a Francia) sentímonos moi queridos e recibimos moi boas críticas.

Realmente, a partir da inclusión de Cuarteto Caramuxo nestes listados, sentímonos un pouco fóra de lugar; por unha banda, claro recoñecemento por parte de especialistas internacionais e, pola outra, unhas ganas tremendas de presentar o traballo ao vivo que se queda niso, en ganas, xa que as oportunidades que se nos brindan para facelo son máis ben escasas».

 

Desde a vosa creación, reivindicades o papel do clarinete no noso acervo cultural. Que papel ten o clarinete en Galicia?

Fernando: «Os clarinetistas de Caramuxo crecemos pensando que na música galega de tradición non había clarinete alén de bandas de música ou charangas. Isto ten que ver co modelo “celta”, que mirou fundamentalmente para Irlanda nos anos do boom folk. Nos derradeiros anos da nosa formación académica comezamos a descubrir todas as músicas do mundo nas que o clarinete tiña un papel destacado, e pensamos que o noso país non podía ser alleo á chegada do clarinete ás músicas populares.

Primeiramente, e grazas aos traballos de agrupacións como Xistra de Coruxo (Vigo), coñecemos o seu papel en grupos de gaiteiros na segunda metade do século XX e como o clarinete, xunto ao acordeón, foron o elo que conectou as músicas máis tradicionais cos novos repertorios chegados desde outros lugares, que acabaron por ter unha sonoridade propia nestas formacións. Máis adiante, e dentro do Curso de Especialización en Música Galega que organizou a Universidade de Santiago de Compostela xunto ao Conservatorio Folque de Lalín, chegou as miñas mans o caderno do repertorio que o compositor Ricardo Courtier creou para Os Trintas de Trives, que foi o detonante da descuberta do papel fundamental do clarinete nos grupos de gaiteiros de finais do século XIX e o primeiro cuarto do século XX. Cuartetos onde a gaita uniuse ao clarinete ou requinto (o clarinete máis agudo) e que xurdiron por todo o territorio galego e na emigración.

Afortunadamente, hoxe en día vai sendo habitual a presenza do clarinete nos grupos de música tradicional ou folk. Aínda que falta moito por facer, como a súa presenza nas escolas de música tradicional nas que si están outros instrumentos con menos presencia na historia da nosa música».

 

Os directos de Cuarteto Caramuxo van máis aló do estritamente musical, tendo un estilo certamente teatral enriba do escenario. Como inflúe esta vinculación co teatro enriba do escenario? Diriades que os directos son imprescindibles para a banda?

Xoanca: «Sen dúbidas! O feito de ter traballado no espectáculo Vento Mareiro, baixo a dirección do esixente e coidadoso Avelino González, deunos a oportunidade de tomar conciencia da necesidade de crear espazos e ambientes de relación directa co público e de coidar a posta en escena».

Óscar: «Os nosos tres cedés están gravados ao vivo; ademais diso, a vinculación co teatro sempre está aí».

 

 

Ao fío, a finais de febreiro chegaba unha das primeiras confirmacións da Xira #Reviravoltas, a vosa participación no ClasClas Festival de Vilagarcía de Arousa. Algunha outra data que poidades adiantar?

Fernando: «Xusto a finais deste mes de abril arrincaremos a xira das Reviravoltas na Arca da Noe (Vilar de Santos, Ourense). Será o sábado 30 e tocaremos en ese acústico que tanto nos fai desfrutar.

Están sendo tempos moi complicados e semella que nesta “nova normalidade” os programadores volven deixar de lado a música feita no país e apostan polos grandes nomes de fóra... e a administración non fai nada ou pouco pola promoción da nosa música. Por suposto, darlle as grazas a ClasClas por contar con outras músicas dentro do festival. É unha boa iniciativa e penso que moi intelixente».

 

Na actualidade, que artista ou grupo galego nos recomendariades? Algún favorito que deberiamos coñecer?

Xulia: «O Leo de Matamá».

Xoanca: «Con paixón de educador, deixádeme aconsellar á miña querida exalumna, HighPaw».

Óscar: «Cuarteto Caramuxo? [Risos]. O directo de Xisco Feijoó».

Fernando: «Eu tamén recomendo á miña querida exalumna Silvia de Taboexa (Flow do Toxo) e, por suposto, hai que ter sempre unha orella posta no que está a facer Mercedes Peón».

 

Se abrísemos as vosas contas persoais de Spotify, que escoitariamos? 100% Sinceridade, 0% Vergoña.

Felipe: «Fat Freddy’s Drop».

Xulia: «Spanish Recordings de Alan Lomax, Kind of Blue de Miles Davis e o Entrez dans la danse de Skolvan».

Fernando: «Nas últimas semanas soa moito Rosalía, Jan Batiste (a súa vertente de pianista de jazz) ou novas músicas galegas de xente nova... entre moita cousa variada».

Xoanca: «Vou botar un capote a Fernando: DOUS e a Sonata nº 2 para clarinete e piano de Brahms».

Óscar: «Pois ultimamente Archive e algo latino como Lila Downs —Brahms, que bonito...».