Rematou os seus estudos de piano con Premio Extraordinario Fin de Carreira no CSM de Vigo e, desde aquela, Paula Ríos non deixou de formarse, complementar a súa formación, investigar... Enriba do escenario é unha pianista de forte personalidade, refinada técnica e orixinalidade nas súas propostas. Fóra del, Paula mergúllase na obra de Frédéric Chopic e o inicio do Romanticismo, no repertorio do nacionalismo e as vangardas en España e, para o seu último traballo, na obra de Fanny Mendelssohn.

En When in Silence of the Soul (Eudora Records, 2023), a pianista galega rende homenaxe á «irmá das musas», como a chamaba a súa nai, rescantando un puñado —17 exactamente— das máis de 400 pezas que Fanny Mendelssohn asinou a principios do século XIX.

 

 

Foto © Juan Barte

 

Paula, como lembras o teu primeiro contacto coa música? Foi sempre o piano o teu instrumento de referencia o tocaches outras «teclas» antes?

Paula Ríos: «De nena sempre estaba debuxando, escribindo e atarefada con pequenos proxectos artísticos de meu. A música nos primeiros anos (piano e coro) era unha vía máis para desenvolver a creatividade».

 

Como alumna pasas do Conservatorio Superior de Música de Vigo, onde te graduaches, á Akademie der Stadt Basel (Suíza), ademais de participar en clases maxistrais; e, agora, complementas a túa carreira artística coa docencia. Na túa opinión, pensas que os conservatorios precisan de certa «actualización» ou teñen vitalidade suficiente para seguir atraendo e formando novos talentos?

Paula: «O conservatorio é un camiño fantástico, aínda que hai outros, para lograr que a arte estea presente na vida de todo tipo de rapaces. Medran sendo máis creativos, traballadores, solidarios; melloran a súa autoestima, viven experiencias e desafíos que os forman en todos os niveis.

Naturalmente todo sistema cómpre ser mellorado e actualizado para que estea en contacto coa realidade social do alumnado e co mundo da música profesional. Preocúpame que os estudos de alto nivel —e, por tanto, a posibilidade dunha carreira musical— só sexan accesibles para alumnado de alto poder adquisitivo, se non hai bolsas e axudas dabondo para os demais.

Con respecto a España, o progreso é evidente; froito de varias xeracións de mestres e institucións comprometidos coa ensinanza, e de familias e alumnado que fixeron un esforzo enorme».

 

Foto © Michal Novak

 

No teu amplo repertorio atopamos pezas para piano solo, pero tamén para piano e orquestra e música de cámara. De que xeito vai medrando? Nos teus recitais, sen contar coa selección propia dos discos, como adoita ser a escolla do repertorio?

Paula: «Adoito elaborar proxectos temáticos centrados en certos compositores ou momentos da Historia que me interesan, e desfruto moito mergullándome neles lendo biografías, memorias e aprendendo sobre o contexto social no que xurdiu a música.

Actualmente estou centrada no primeiro Romanticismo, que foi un momento clave para o piano e cheo de personaxes xeniais e bastante pintorescos; e a música galega e española do primeiro terzo do século XX, xa que contamos con moito repertorio extraordinario e aínda descoñecido».

 

Pisaches escenarios de Reino Unido, Francia, Suíza, Alemaña e Arxentina. Que destacarías destas experiencias internacionais?

Paula: «Primeiro, alédome de notar que a presenza de músicos españois en Europa xa é cotiá. Formamos parte de Europa e a nosa música é recibida con moito interese e respecto. Gústame tamén tocar fóra repertorio internacional como un desafío».

 

 

 

O teu Chopin en Mallorca (2010) foi publicado polo Museo Chopin de Valldemossa co gallo do bicentenario de Chopin (1810-2010). Como xurdiu este proxecto-homenaxe?

Paula: «A Cela de Chopin e George Sand ten unha vida cultural moi intensa e, cada ano, organiza o Festival Pianino, que aposta por nomes novos, amais de invitar a grandes figuras especialistas en Chopin. En 2009 toquei por vez primeira no Festival e así xurdiu a oferta da Cela de gravar o disco na illa. Ese proxecto cambiou a miña carreira».

 

 

O disco recolle as súas composicións durante a súa estancia no Mosteiro de Valldemossa (Mallorca) entre 1838 e 1839, entre elas os célebres preludios do Op. 28. Hai algunha peza que che chamase especialmente a atención? Por que?

Paula: «Foi un período moi breve e accidentado, mais é abraiante a cantidade e calidade de pezas que compuxo. Era un home novo, mais un artista en estado de graza.

Gústame tocar o disco enteiro en concerto, especialmente os Preludios, porque conforman unha viaxe emocional. Sempre sinto que levan ao público (e a min) a un estado moi vulnerable; é música tenra, inqueda, maina, ferida... Os Preludios son unha das grandes obras mestras da Historia e por iso están cheos de humanidade».

 

Como describirías a música de Chopin? Que destacarías da súa achega como compositor? E como intérprete?

Paula: «Como dicía, Chopin conecta coa xente dun xeito moi profundo; evoca emocións universais, tanto as que se mostran como as que se ocultan. Fala da nosa grandeza e tamén do que nos arrepía. Para min é un desafío constante e faime medrar como pianista e como persoa».

 

 

 

En Viento de plata (2015), o teu segundo traballo, o protagonismo recae na parella formada por Rosa García Ascot e o galego Jesús Bal y Gay, asociados ao Grupo dos Oito —equivalencia musical da Xeración do 27— de principios do século XX. Por que escoller estes dous compositores?

Paula: «Sempre estou a visitar arquivos e bibliotecas buscando repertorio desa época. Souben da súa historia: el, organizador de actividades na Residencia de Estudiantes, intelectual completo e figura galega relevante; ela, discípula de Falla, amiga de Lorca, pianista e membro do Grupo dos Oito; ambos, exiliados invitados polo Goberno mexicano, amigos de Stravinsky e artistas íntegros. Cando atopei as partituras e decateime da súa calidade pensei que debería existir un disco que as reunise».

 

 

García Ascot foi a única discípula que admitiu Manuel de Falla (e por quen discutiu con Ravel). Para ti, que dirías que viu Falla en Rosa para que quixera ser o seu mestre? Que pensas ti que significou para ela, sendo muller no París de 1920, este «paso» na súa carreira?

Paula: «Manuel de Falla era un personaxe importantísimo en España, moi demandado. O feito de que quixese ser o seu mestre indica o talento que ela tiña. O seu estilo compositivo mostra unha pianista excelente e chea de ideas. Máis tarde tamén traballou un tempo con Nadia Boulanger, posiblemente a mestra de composición máis importante do século XX.

A Guerra Civil quebrou a carreira e os proxectos de Rosa e a de moitos outros artistas; lamentablemente non aparece ningunha gravación súa. Hai moita música que nunca se chegou a escribir».

 

Foto © Juan Barte 

 

Que che fixo saltar do Romanticismo (s.XIX) á Xeración do 27 (s.XX)?

Paula: «O Romanticismo é un eido que por formación e por interese sempre está moi preto de min, e a música española é unha verdadeira cova chea de tesouros.

O caso dos músicos do 27 é especial porque sufriron un borrado e esquecemento inxusto a todos os niveis, e cómpre a maior difusión da súa obra e a súa historia. Somos resultado do seu compromiso e o seu talento, e penso que lles debemos agradecemento e restitución, nos libros e nas salas de concertos».

 

 

Para Viento de Plata recuperaches obras que ti describías como de «enorme frescura e brillo; de gran coñecemento profundo do repertorio español e da historia da música española para teclado». Que fai que as cualifiques deste xeito?

Paula: «A Xeración do 27 musical é fascinante: quería estar á vangarda e conectaba coas correntes de París e, ao mesmo tempo, partía da rica tradición musical española con influencias ata do Renacemento e o Barroco.

Por outra banda, o seu compromiso pedagóxico e de rescate patrimonial levounos a recoller música tradicional (por exemplo en cancioneiros, como Bal y Gay) e souberon reinterpretala e extraer a súa esencia para reflectila nas súas obras. Este eclecticismo produciu unha diversidade de obras interesantísima. García Ascot homenaxea aos compositores do XVIII como Scarlatti ou Soler na Petite Suite; Bal pon música á poesía de Amado Carballo ou Alberti e avanza na súa linguaxe nas Follas de álbum... Non deixa de sorprenderme a versatilidade na creación desta xeración».

 

Durante a presentación deste disco tiveches a oportunidade de tocar un piano Bechstein que foi testemuña de concertos de Lorca, Manuel de Falla ou Ravel, entre outros na Residencia de Estudiantes (Madrid). Que sensacións che produciu tocar esas mesmas teclas?

Paula: «Foi unha enorme honra presentar o disco na mesma sala onde os dous compositores se coñeceron, onde tantos artistas pasaron tardes nutríndose uns doutros... Gerardo Diego, Lorca, Ravel, Stravinsky e moitos máis tocaron ese piano».

 

 

 

A túa terceira referencia, Cantar con los dedos (Calanda Music, 2017) é un reencontro con Chopin, pero con ese Chopin novo que vivía en París e compartía amizade, rivalidade e amor pola música con Vincenzo Bellini ou Sigismond Thalberg. Musicalmente, destacarías algunha diferenza entre este Chopin e o Chopin que se resgardou en Mallorca?

Paula: «Chopin chegou moi novo a París, cheo de talento e ambición, e atopou un ambiente artístico trepidante no que axiña destacou. Con todo, a competencia era xigantesca: en París tamén vivían Liszt, Thalberg, Kalkbrenner e moitos outros. Eran personaxes únicos e presentábanse ante o marabillado público como pianistas das súas propias composicións, que levaban ao piano aos seus límites expresivos e tamén técnicos.

Daquela, as composicións de Chopin xa mostraban fondura, unha voz propia e tamén dificultades pianísticas brillantes e cheas de imaxinación. En poucos anos engadiu a estes elementos unha escritura aínda máis complexa e experimental, como mostran a Balada op.38 ou os propios Preludios».

 

 

«Cantar cos dedos» é unha expresión que remite a Chopin, e o bel canto foi unha das súas principais fontes de inspiración. No disco tamén poden escoitarse pezas de Bellini, que debe a súa sona á ópera, ademais de dúas variacións sobre temas seus a cargo de Thalberg e Kalkbrenner. Explorar a relación entre bel canto e piano é o que dá unidade ao disco?

Paula: «O proxecto realmente naceu para dedicar un tempo a estudar en profundidade como levar a sensibilidade e expresividade da voz humana ao piano. Esta é a grande loita que temos os pianistas toda a vida!

E ese momento, a xuventude desa primeira xeración de pianistas-compositores románticos (Liszt, Chopin, Schumann, Mendelssohn, etc.), era perfecta: estaban, de distinto xeito, intentando copiar a voz co piano. De feito, estaban a revolucionar a forma de compoñer para teclado. Chopin esixía aos seus alumnos que recibisen clases de canto para poder tocar —o título vén dunha coñecida cita súa: “Hai que cantar cos dedos!”—; a ópera era o xénero máis exitoso e emocionante do momento e grandes cantantes xurdiron entón como, por exemplo, as irmás María Malibran e Pauline Viardot-García. O vencello entre Bellini e Chopin é único e axudoume como fío condutor».

 

Chopin en 1849. Foto: Louis-Auguste Bisson

 

A colección de nove pezas abarca un período curto de tempo (1829-1836) e foron elixidas coidadosamente logo dun minucioso estudo. Desta volta, como foi o proceso selección?

Paula: «As pezas de Chopin mostran esas melodías infinitas propias de Bellini, mais tamén o virtuosismo extremo da época. As pezas de Bellini saíron da Universidade de Pavia e as de Thalberg e Kalkbrenner son mostras do estilo brillante, e coido que tamén do desexo de seducir, divertir e abraiar ao público que tiña esta xeración; sensacións que aínda provocan cando as toco en concerto.

Foi un proxecto moi interesante porque consultei tratados da época de piano e de canto, estudei moitas gravacións históricas; puiden traballar con pianos do s.XX para achegarme un pouco máis ás composicións...».

 

 

Chopin no teu debut, Chopin neste disco... é el o teu compositor favorito?

Paula: «Non o sei, pero sen dúbida é o que máis me fixo medrar ata hoxe. É tan demandante intelectualmente, precisa tanta creatividade, control e hipersensibilidade que esixe todo o que lle poidamos dar».

 

 

 

Estás a presentar o teu último traballo discográfico, When in Silence of the Soul (Ediciones Eudora, 2023), dedicado á figura da compositora e pianista Fanny Mendelssohn, irmá do tamén compositor Felix Mendelssohn. Por que ela?

Paula: «Fanny Mendelssohn aparece en todos os libros de Historia da Música, mais a súa obra apenas é coñecida.

En 2019, co gallo do bicentenario de Clara Schumann, presentei en varios festivais e salas un proxecto con música das dúas compositoras principais do s.XIX; a resposta do público foi tan positiva que xurdiu a idea do disco. Cando toquei máis e máis pezas súas decateime de que ía ser un proxecto importante para min».

 

 

Desta vez, o Romanticismo ten nome de muller e, como pasaba con García Ascot, un nome de muller esquecido e non recoñecido na súa época. Que factores dirías ti que influíron para que o éxito das carreiras de Felix e Fanny Mendelssohn resultase tan dispar?

Paula: «Houbo varios motivos. Ambos tiñan un talento precoz e, ao principio, recibiron a mesma educación, mais o feito de que era unha muller dunha clase social elevada facía imposible unha carreira profesional.

A familia apoiou e promocionou a Felix con viaxes, formación e contactos, mais ela seguiu compoñendo na casa para si mesma; cantaba, dirixía e organizaba un ciclo de concertos de sona na residencia familiar no que tocaba con grandes figuras. Quixo publicar a súa obra e Felix non o permitiu, ata que no seu último ano de vida finalmente deu o paso por si mesma. Por sorte, contaba con multitude de referentes femininos: as súas tías, músicas e mecenas, ou compositoras como Clara Schumann, Marie Bigot ou Johanna Kinkel.

É difícil comprender como puido ser unha compositora tan prolífica e pianista virtuosa con tan pouca motivación. Non ten sentido que case 200 anos despois aínda non se lle recoñeza o seu xenio, ocupando a posición que lle corresponde».

 

Fanny Mendelssohn. Debuxo de Wilhelm Hensel (ca. 1829) 

 

Lemos que che levou uns cinco anos darlle forma a este novo disco, como se foi desenvolvendo todo o proceso?

Paula: «Puiden ter acceso aos manuscritos de case toda a súa obra. Toquei centos de pezas e aos poucos fixen unha selección pensando no público. Amais estudei crónicas, diarios, investigacións académicas recentes e traballei con pianos da súa época. Quixen estar o máis segura posible de cada decisión».

 

 

Que destacarías das composicións de Fanny Mendelssohn?

Paula: «Posiblemente, a causa do seu illamento e ao non ter que compracer a críticos ou público, foi unha compositora moi libre. Tivo varias influencias moi fortes: o legado da familia Bach (moi relacionada coa súa propia), Beethoven, o seu irmán Felix (a influencia era mutua), mundo do lied alemán e os seus contemporáneos; estaba moi atenta as innovacións pianísticas.

O seu estilo é moi experimental, arriscado, formal e harmonicamente; crea figuracións no piano moi astutas. Como compositora especialista en lied crea melodías inesquecibles con moita facilidade, e as dificultades técnicas son enormes, aínda que ela debía ter unha técnica moi natural e simple. O seu estilo é único, moi valente e con ecos autobiográficos».

 

Abren o longo os catro movementos da súa famosa “Ostersonate” (Sonata de Pascua). Perdida durante 150 anos, foi atribuída erroneamente ao seu irmán Felix. Ti estreaches a obra en España e Portugal xa coa súa correcta autoría. Que significou para ti?

Paula: «Coñecín a historia desta Sonata pola prensa, e cando toquei a partitura souben que a tiña que levar a concerto. É unha obra extraordinaria: herdeira de Beethoven, cun preludio e fuga bachianos no segundo movemento, un coral como epílogo, e cun espírito salvaxe e recursos 100% románticos.

A musicóloga que confirmou a súa autoría, Angela Mace Christian, e Sheila Hayman, descendente dos Mendelssohn, axudáronme e motiváronme durante todo o proxecto».

 

 

When in Silence of the Soul fai referencia a un dos poemas de Goethe que a compositora musicou. Que fixo que o adoptases como título do disco?

Paula: «Na súa biografía aparecen con toda naturalidade as máis grandes figuras intelectuais do seu tempo. Goethe era amigo da familia e do seu mestre de composición; cando oíu que a nena Fanny tiña dificultades atopando poemas axeitados para musicar, anotou un poema, que entregou ao mestre para ela.

Este é un exemplo do respecto e admiración que provocaba ás persoas que a coñeceron, músicos e artistas de todo tipo: Paganini, Clara e Robert Schumann, Gounod, Hans Christian Andersen, Liszt...».

 

Como ves o papel actual da muller na música en xeral e na clásica en particular?

Paula: «A situación é a mesma que no resto da sociedade: estamos a vivir un tempo de transición e, aínda que cómpre cambios moi urxentes xa que segue a haber casos de discriminación (hai profesións no mundo da música moi masculinizadas e apenas se interpretan compositoras), penso que debemos ser optimistas. Creo firmemente na diversidade na arte para a súa vixencia».

 

Chopin, Rosa García Ascot e Jesús Bal y Gay, Bellini, Fanny Mendelssohn... malia as súas diferencias, cres que hai algo que teñan en común estes compositores?

Paula: «Quizais podemos dicir que todos foron creadores que, apoiándose nos seus antecesores musicais, souberon estar conectados coa música do seu tempo e sentaron certas bases para o futuro».

 

Foto © Michal Novak

 

Hai quen di que son tempos difíciles para a música clásica nesta época de atención dividida e consumo rápido, pero, á vez, tamén se respiran aires de renovación. Como ves ti a situación actual da música clásica?

Paula: «Por unha banda, os conservatorios e escolas de música teñen unha gran demanda e os músicos están mellor formados que nunca; pola outra, as condicións de traballo no mundo profesional son acotío precarias, e iso provoca que moitos artistas de talento non se poidan dedicar á música ou marchen de España.

Hai que conseguir revalorizar a creación e o consumo de música: entradas, gravacións, colaboracións, ensaios... Penso que o público está desexando unha renovación de formatos e repertorios, e intérpretes e programadores temos que facer un esforzo para entusiasmar e renovar ese público. A musicoloxía, a creación contemporánea, a interpretación histórica, as artes escénicas e mesmo as redes sociais xa están a sinalarnos múltiples novos camiños que podemos tomar».

 

Na actualidade, que artista ou grupo galego nos recomendarías? Algún favorito que deberiamos coñecer?

Paula: «Hai moitos músicos en Galicia cunha formación sensacional que están a desenvolver carreiras e proxectos diferentes. Podería dar moitos exemplos, pero agora mesmo podo falar do novo Cuarteto Ascot, que conta coa pianista galega Irene Comesaña e que está a difundir repertorio camerístico español descoñecido.

Pero un grande labor que se leva a cabo en Galicia é a rede de bandas e corais que crean público e forman musicalmente centos de rapaces e adultos en cidades e vilas».

 

Se abrísemos a túa conta persoal de Spotify, que escoitariamos? 100% Sinceridade, 0% Vergoña

Paula: «Intento probar de todo sen prexuízos para aprender e poder formar a miña opinión. Amais dos meus pianistas de referencia (Lupu, Lipatti, Koczalski, Leonskaja, Sánchez, etc.) tamén escoito moita música que non podo tocar: contemporánea con electrónica, lied, pop da Motown, flamenco...».