Intérprete e investigador, Samuel Diz (Tui, 1986) é un virtuoso da guitarra clásica. Despois de graduarse no Conservatorio Superior de Música de Sevilla Manuel Castillo baixo a dirección de Gaëlle Solal, amplía a súa formación artística con guitarristas do talle de Alen Garagic e Daekun Jang. O seu talento na interpretación de temas populares e clásicos lévao a actuar por todo o mundo, destacando a súa presenza en The Council on Latin American and Iberian Studies da Yale University, no Harare International Festival of the Arts de Cimbabue ou no emblemático Palau da Música Catalana.

A súa última entrega discográfica, publicada hai xa un lustro, dedicáballa a Federico García Lorca, Impresiones y Paisajes, Como El Primer Libro de Lorca (Poliédrica, 2015); agora, Diz fai o propio con María Teresa León. O seu novo traballo, Memoria de la Melancolía (2020), percorre a autobiografía da escritora e activista feminina a través de 15 composicións orixinais da Xeración do 27 e o exilio republicano español. Gravado na Huerta de San Vicente (Granada) coa guitarra de Lorca, o álbum foi creado a partir dos círculos e momentos vitais de María Teresa León, como resultado dun arduo traballo de campo e investigación realizado en arquivos e cidades como Madrid, Roma, Cidade de México, París ou A Habana. Unha xoia da memoria histórica, banda sonora na que Samuel Diz volve facer soar a guitarra de Lorca, xunto ao violín de Isabel Villanueva, a guitarra de Javier Riba e a voz do tenor arxentino Jonatan Alvarado.

Enriba do escenario es ti e mais a túa guitarra, foi sempre este o teu instrumento de referencia? Lembras o teu primeiro contacto con este, ou outro, instrumento? E coa música en xeral?

Samuel Diz: «Toco a guitarra desde os oito anos, grazas ao cariño e esforzo do meu pai e da miña nai. Durante algún tempo compaxinei os estudos de guitarra cos de percusión, no Conservatorio e na Banda de Música de Tui. A percusión ofrecíame a oportunidade de tocar en grupo, de formar parte dun colectivo, de expresar a miña faciana máis extravertida, ata que aos 17 anos tiven a oportunidade de convivir durante unha semana con algúns dos nomes máis recoñecidos da guitarra clásica. Nesa convivencia atopei un colectivo que me iluminou o camiño durante moito tempo».

No teu debut discográfico, Guitarra Clásica Galega (2012), recuperas a identidade da guitarra na nosa terra cun repertorio inédito de José Chas, José Fernández Vide ou Jesús Bal y Gay. Como foi a escolla dos autores e das obras concretas? Botando a vista atrás, como ves o pasado, presente e futuro deste instrumento na nosa cultura?

Samuel Diz: «Foi un proxecto do que teño moi bo recordo e que foi posible grazas a José Aldea (Ouvirmos) e ao apoio da Agadic. Estaba vivindo en Barcelona e a oferta apareceu nun momento bisagra da miña vida, tras os meus primeiros concertos en Porto Rico, Estados Unidos e en Francia, así como a primeira viaxe a Cimbabue. O proceso foi relativamente doado, xa que levaba algún tempo investigando sobre a identidade da guitarra en Galicia e viña de facer a estrea absoluta da 'Pastoral' de Bal y Gay, escrita en 1933 para Regino Sainz de la Maza. Unha partitura enmarcada na estética neoclásica da xeración musical do 27' ou da Segunda República e que no seu momento quedou inédita, sen coñecerse, ao día de hoxe, os porqués.

A guitarra foi un instrumento moi popular en Galicia. Non é paradoxal que nun dos textos máis emotivos e simbólicos de Manuel Murguía, ‘Ignotus’, apareza Rosalía tocando a guitarra? Ou que na cristaría barroca da sancristía da Catedral de Tui o artesán tallase unha guitarra?

A inquedanza pola historia da música en Galicia deu grandes pasos nas últimas décadas. A visión global de Lorena López Cobas en 2012 na súa publicación en Ouvirmos foi unha revelación. Agora estou agardando á defensa da tese de doutoramento de Isabel Rei Sanmartín, dedicada á historia da guitarra en Galicia, investigación que estou seguro marcará un antes e un despois no coñecemento da nosa identidade.

A guitarra, como instrumento de concerto, viviu posiblemente o seu esplendor en Galicia nos 60' e os 70' do pasado século, especialmente co maxisterio de Andrés Segovia e José Tomás nos cursos de Música en Compostela. Xa nos 80' foi moi destacada a pegada da Agrupación Guitarrística Galega, legado estudado en profundidade por Sergio Franqueira Barca. Hoxe, no Conservatorio Superior de Música de Vigo, temos a unha das guitarristas máis demandadas a nivel europeo, Margarita Escarpa; unha grande fortuna para as novas xeracións.

A nivel escénico, lamentablemente non é habitual atopar un concerto de guitarra nun festival ou tempada de música de cámara, cuestión que ocorre en moitos lugares. Quizais deberíamos de comezar cunha autocrítica no propio gremio guitarrístico, a nivel mundial, onde a guitarra está presente especialmente en foros moi especializados, xeralmente festivais de guitarra, sendo nós mesmos os primeiros en non camiñar coa sociedade. Como recolleu en La Voz de Galicia, nunha entrevista que me realizou Manolo Rodríguez: ‘Os festivais son o cancro da guitarra’.

Ese é un dos meus retos, achegar o instrumento á sociedade, crear pontes interdisciplinares desde o coñecemento e identidade do noso repertorio, e nese sentido agradezo a todos aqueles espazos musicais en Galicia que me abren as súas portas como o Rosalía da Coruña, o festival Espazos Sonoros ou a Semana do Corpus de Lugo, e tamén nos diálogos con outras artes en AFundación, na Cidade da Cultura, no Museo de Belas Artes da Coruña, na MITEU ou no Festival de Teatro Universitario da USC».

En Impresiones y paisajes, como el primer libro de Lorca (2015) recolles o teu traballo de investigación, recuperación e coñecemento da guitarra na Xeración do 27. Por que escollestes este movemento en xeral e a Lorca en particular?

Samuel Diz: «En resposta ao papel da guitarra na pintura cubista e na literatura das vangardas, como símbolo de modernidade, a xeración musical do 27' renovou a linguaxe musical do instrumento. Fai este verán 100 anos, Manuel de Falla escribiu a súa 'Homenaxe a Debussy', unha obra fundamental do noso repertorio e no ronsel da nova creación musical española na que se enmarca, por exemplo, a 'Pastoral' de Jesús Bal y Gay ou o 'Atardecer' do vigués Juan José Mantecón, obra tamén inédita que tiven a sorte de recuperar neste traballo discográfico, publicado co apoio do INJUVE. 

Federico García Lorca é a pedra angular desa xeración, tanto a nivel interdisciplinar como interpersoal. E en concreto Impresiones y paisajes foi un libro que me acompañou durante unha xira de once concertos pola xeografía española da man de AIE, momento no que estaba completamente inmerso na investigación deste repertorio. Foi o primeiro libro de Lorca, dedicado ao seu profesor de música Antonio Segura, e no que recolle, ademais, a súa primeira viaxe a Galicia en outubro de 1916. Un século despois, exactamente no mesmo día da chegada de Lorca a Santiago, celebramos un acto moi emotivo no Salón Teatro ao carón da xornalista galega Carolina Alba (Radio3) e ao lorquista Ian Gibson».

O teu último traballo, Memoria de la Melancolía (2020), rende homenaxe á escritora e activista María Teresa León a través de composicións musicais orixinais de diversos autores de novo da Xeración do 27, na maioría inéditas. Logo de Lorca, que che levou a elixir a esta destacada figura feminina no exilio?

Samuel Diz: «O traballo de investigación continúa esperto cada día e coa publicación de Impresiones y paisajes abríronse novos arquivos e oportunidades. Mentres que ese disco estaba centrado principalmente no repertorio escrito para guitarra entre 1918 e 1936, no novo traballo discográfico quería recoller músicas que quedaran espalladas polo exilio republicano de 1939, escritas para guitarra ou non, como os cancioneiros inéditos de Gustavo Durán, un personaxe cunha biografía de novela.

Sempre compaxino a investigación e estudo musical con lecturas da época, para poder comprender e sentir ese momento. Entre todos os libros que me acompañaron, Memoria de la Melancolía sorprendeume pola súa poética e espeluznante narrativa. Foi publicado en Bos Aires en 1970 por Losada (outro vínculo con Galicia) e, ao pouco tempo, o alzhéimer borrou os recordos de María Teresa León».

O álbum foi creado a partir dos círculos e momentos vitais de María Teresa León (cuxa voz tamén podemos escoitar nel), como resultado dun arduo traballo de campo e investigación realizado en arquivos e cidades como Madrid, Roma, Cidade de México, París ou A Habana. Como foi ese complexo proceso de levar a súa autobiografía ao disco? Que papel tivo Aitana Alberti León (filla de María Teresa León e Rafael Alberti)?

Samuel Diz: «Para min todo comeza por sentir un lugar. Sentarme, con calma, e escoitar o espazo. Levantarme e percorrer esas rúas ou paisaxes ata chegar a outro punto que teño marcado, como se fose unha peregrinación. Todo iso cun 'My Maps' no teléfono no que traballei durante meses, creando unha base de datos de máis de 600 localizacións e círculos vitais de María Teresa León a partir de hemeroteca, entrevistas e publicacións monográficas. Así percorrín, por exemplo, Roma ou París. En México, ademais, aínda existe a posibilidade de tocar no timbre das casas, o que aumenta a emoción e aventura de descubrir si aínda vive alí a persoa ou familia que tes na base de datos. Así, por exemplo, foi coma coñecín a Paloma Altolaguirre, en Tres Cruces, 11 en Coyoacán, un fogar emblemático do exilio español en México por ser o lugar de falecemento de Luis Cernuda. 

Os encontros neses lugares son máxicos, convidan a sentir o proxecto, a vivir a historia no propio sangue converténdoa, sinxelamente, en presente. María Teresa ou Lorca téñenme achegado a fermosas persoas que agora son grandes amizades.

A nivel intelectual e académico, a Biblioteca Nacional, a Fundación Juan March ou a Residencia de Estudantes custodian importantes coleccións musicais en Madrid. En México son múltiples as institucións que conservan o legado do exilio republicano, así como numerosos arquivos persoais e familiares. Son realmente indescritibles os materiais que tiven a oportunidade de ter nas miñas mans da forma máis fortuíta.

Coñecín a Aitana Alberti León o pasado mes de decembro; tamén á súa filla pequena, Marina. Nun proxecto destas características traballo con fibra sensible, polo que en primeiro lugar preciso pedir permiso á familia. Un permiso puramente emocional, sincero e sentido que, ao mesmo tempo, me dá a oportunidade de chegar a unha capa máis profunda sobre esa vida e eses recordos que tomo como homenaxe e como base na miña creación».

Memoria de la Melancolía foi gravado na casa de Lorca, na Huerta de San Vicente (Granada), coa guitarra do poeta. Como describirías a experiencia? Que se sinte ao tocar na súa casa, co seu instrumento?

Samuel Diz: «

Un dos regalos máis grandes da vida. Todo comezou en Estados Unidos en outubro de 2016, cando cheguei á Universidade de Boston convidado polo hispanista Christopher Maurer, unha das máximas autoridades no mundo lorquiano. Foi xustamente nos días nos que Bob Dylan recibía o Nobel de Literatura. E foi Maurer quen me propuxo descubrir a guitarra de Lorca, conservada en Granada na súa casa de la Huerta de San Vicente, hoxe museo.

O primeiro contacto insitu coa guitarra foi o 5 de xuño de 2017, casualmente no día do aniversario de Lorca, tras ofrecer un concerto o día anterior na súa casa natal de Fuente Vaqueros. Era luns, polo que tiven a oportunidade de tocar a guitarra no museo a porta pechada. O seu son atrapoume desde o primeiro momento. Xunto ao seu simbolismo e a súa intrahistoria, descubrín un instrumento cunha sonoridade envolvente e sedutora. Unha guitarra construída en Granada por José Ortega ao redor de 1906.

Grazas ao apoio continuo e incondicional de Beatriz Fontán e ao equipo da Huerta de San Vicente, en outubro de 2019 entregueime en corpo e alma ao instrumento durante tres semanas. Non fixen outra cousa durante ese tempo máis que tocar e tocar. Rematamos o traballo na Huerta de San Vicente na mañá do 24 de outubro, día da exhumación de Franco. Non é paradoxal?

A guitarra foi restaurada en 1996 por Francisco Manuel Díaz e, desde ese momento, diversos artistas tocárona en concerto como Vicente Amigo, Tomatito, Eliot Fisk, Patti Smith, Lou Reed ou o propio Bob Dylan. Agora, Memoria de la Melancolía é o primeiro disco gravado con esta guitarra».

Tocaches no Palau da Música Catalana, onde recibiches o Premio da Crítica ‘El Primer Palau’ polo teu estudo e coherencia do programa, amosando unha alta seguridade escénica e un son moi diáfano coa guitarra. Que supuxo este recoñecemento, entre outros, na túa traxectoria?

Samuel Diz: «Foi unha grande oportunidade, unha especie de soño feito realidade. Eu vivía en Barcelona e por cuestións económicas non sempre podía asistir aos concertos organizados no Palau, pero cando ía sempre pensaba... 'algún día subirei a ese escenario'. En 2012 deixara a cidade e ao ano seguinte recibín o convite.

'El Primer Palau' selecciona anualmente a oito novos intérpretes ou formacións para debutar nesta emblemática sala de concertos. Ao finalizar o ciclo, un xurado técnico entrega unha serie de premios e outro xurado, formado por xornalistas musicais, elixe unha proposta desas oito participantes. En 2013, tiven a fortuna de ser a persoa escollida. Co paso do tempo sinto que ese concerto e ese premio foron o peche vital da miña estancia de tres anos en Barcelona».

Cimbabue, Estados Unidos ou México son algúns dos países que tiveron a oportunidade de verte enriba dun escenario, de escoitarte. Como son acollidos os teus concertos alén das nosas fronteiras? Algunha diferenza, ou similitude, co público estatal?

Samuel Diz: «Cada lugar é unha experiencia única. A maxia dun concerto comeza co que emitimos desde o escenario. Estas viaxes intercontinentais sempre son unha dose extra de motivación e respecto. A miña experiencia persoal en Estados Unidos está vinculada especialmente ao mundo académico das universidades de Boston ou Yale.

En Cimbabue, pola contra, o ambiente foi completamente artístico. O Harare International Festival of the Arts, coñecido como HIFA, é un macro festival que reúne unha audiencia anual de 60.000 persoas, con artistas de calquera disciplina artística e estilos musicais chegados desde os cinco continentes. Eu tiven a sorte de recibir o convite para representar a España en 2012 e 2013; quizais é unha das experiencias máis grandes vividas, tanto a nivel profesional como polo que espertou e removeu no meu interior.

Hoxe, México, é case como a miña segunda casa. Case todos os días mantemos conversas ou mensaxes coa 'familia' alí creada, especialmente nos ambientes musicais, literarios e artísticos vinculados ao exilio republicano español. Cada un dos concertos, así como as investigacións en marcha, son unha resposta viva ao tecido social. É moi emocionante conversar cos familiares dun compositor ou dunha pintora xa falecida e descubrirlles detalles ou feitos vitais, aos familiares desa persoa, que descoñecían completamente. Ou ir a súa propia casa e tocar músicas que o seu pai ou a súa nai escoitaran en vida. Lembro, por exemplo, unha experiencia moi emocionante na casa de Norah Horna, filla da fotógrafa Kati Horna, tocando melodías que o seu pai José Horna lle cantaba cando era pequena. As bágoas inundan a emoción, os recordos, e nese momento todo o traballo de investigación académico cobra un sentido social e emocional».

Es o director artístico de Música no Claustro en Tui, festival que combina música, patrimonio e creación desde 2005.  Que supón para ti este labor, a diferenza da interpretación e da investigación ás que nos tes acostumados?

Samuel Diz: «O festival comezou dunha forma moi sinxela: dous concertos que ofrecemos grazas ao apoio do cóengo don Ricardo García. A boa resposta do público animounos a continuar nos seguintes veráns, ata que na cuarta edición xa facía falta unha dirección para dar orde ao proxecto, encargo que recibín con ilusión e respecto desde a Catedral de Tui.

Nese momento foi cando naceu a marca 'Música no Claustro', crecendo o evento de forma orgánica ata o particular formato actual onde a música, o patrimonio e a creación camiñan baixo un denominador común en cada edición. O público pode vivir e desfrutar dun concerto, ou dunha visita, ou dun taller, de forma separada; pero se esa persoa asistente a todas as actividades descubre toda a historia que envolve ao programa. Sería case coma esa novela de lectura estival.

A última edición, por exemplo, en 2018 —xa na etapa bianual que comezamos en 2016— o fío condutor foi o legado escultórico do sepulcro de Diego de Avellaneda, bispo da sé tudense no XVI. Esta creación funeraria é unha das principais obras que custodia o Museo Nacional de Escultura desde 1933. Foi por iso que o festival comezou en Valladolid, na mesma sala onde se conserva este sepulcro cun concerto do acordeonista Nikola Tanaskovic que tendeu a ponte entre e música para tecla do XVI e a creación relixiosa contemporánea de Sofia Gubaidulina. En Tui o programa continuou cunha serie de concertos vinculados ou creados ad hoc, como por exemplo as 'Trece cancións bonitas' de Germán Díaz e Benxamín Otero. Nese diálogo territorial tomaron o cancioneiro musical popular de Galicia e de Castela para a creación dese fermoso disco que agora xira en salas e festivais.

Acollemos tamén un importante taller artesanal de talla de santos e unha serie de visitas guiadas ao legado de Avellaneda na Catedral, destacando como novidade a creación de contidos adaptados a persoas con discapacidade visual canda a ONCE. Un programa comisariado dende una visión case museística, o que nos levou ao recoñecemento da revista Descubrir el arte como festival do verán en España xunto ao Festival de Teatro de Mérida.

E nunca sen esquecer, por suposto, os novos talentos musicais, esencia do festival desde esa primeira edición en 2005. Así, escoitamos por exemplo a estudantes de música de orixe galega en conservatorios estatais e europeos, a voz e o saxo de Eva Fernández ou o debut en Galicia da cantante africana Tina Masawi.

Hoxe, Música no Claustro, é o meu compromiso coa miña cidade natal».

Vemos que mantedes a edición deste 2020, programada para a primeira semana de agosto, como está a ser a organización dun evento destas características na era COVID-19?

Samuel Diz: «Tivemos que paralizar todo o programa que estabamos deseñando desde 2018, no que coma novidade teríamos fondos e apoios de institucións internacionais. Pero sentimos que é o noso compromiso abrir o claustro da Catedral de Tui e ofrecerlle aos nosos públicos a oportunidade de evadirse emocional e intelectualmente. Será cun programa modificado, adaptado as circunstancias, no que ademais todos teremos que pór a atención e aprender as novas dinámicas e protocolos de hixiene e seguridade».

Logo do estado de emerxencia sanitaria provocada polo coronavirus, como estás a afrontar a volta aos escenarios nun futuro próximo?

Samuel Diz: «O primeiro concerto de presentación do novo disco Memoria de la Melancolía sería xustamente o 14 de marzo no Teatro Municipal de Tui. Tiña moita ilusión por comezar na casa este proxecto, por diversas razóns persoais, e a semana seguinte viaxaría a Londres para o meu debut no Reino Unido nun lugar máxico, na Royal Academy of Arts, nun concerto coproducido pola Iberian & Latin American Music Society e o Instituto Cervantes, e que preparara ad hoc para a exposición 'Picasso & Paper'.

As primeiras semanas foron de 'desconcerto', procurando vivir en silencio e reflexión, alimentando a calma. Foron meses de moita lectura, entre elas as memorias Antes que sea tarde (2020) da galega Carmen Parga. Tamén invertín o tempo en estudar unha nova escolma de partituras de compositores galegos que fun recollendo nos últimos anos e que gravarei nas vindeiras semanas, proxecto seleccionado recentemente polo Fondo de proxectos Xacobeo 2021.

Na nova axenda, o primeiro concerto de Memoria de la Melancolía será en setembro en La Huerta de San Vicente, coa propia guitarra de Lorca e cos artistas participantes na gravación do disco».

Na actualidade, que artista ou grupo galego nos recomendarías? Algún favorito que deberiamos coñecer?

Samuel Diz: «Admiro a profundidade e frescura dos traballos de Germán Díaz. Tamén a composición de Fernando Buide, quen está vivindo un lindo momento da súa carreira creativa despois da estancia na Academia de Roma, de recibir o Premio AEOS ou ser beneficiario da Bolsa Leonardo do BBVA, coa que escribiu a súa primeira ópera.

Fascíname tamén a enerxía e ilusión das novas xeracións, como por exemplo as irmás violinistas tudenses Sara e Raquel Areal, ou a oboísta Iria Folgado coa súa recente praza de solista de corno inglés na Konzerthaus Orchester Berlin.

Outra artista, neste caso herdanza das diásporas galegas, sería a cantante mexicana de son jarocho Paulina Tenorio Fuertes, co seu grupo Paulina y el Buscapié. O seu avó, Benito Casanovas Rodríguez, era o alcalde de Ponteareas en 1936; logo de ser encarcerados en Tui, el e a súa dona, María Camba Fernández, chegaron a México. En 1955 trasladáronse a vivir a Oaxaca, onde, a día de hoxe, Paulina rexenta o emblemático restaurante El Sol y la Luna».

Se abrísemos a túa conta de Spotify, que escoitariamos? 100 % Sinceridade – 0 % Vergoña.

Samuel Diz: «Unha gran variedade de música, desde a polifonía de Palestrina ou Victoria, a interpretacións de grandes intérpretes. Tamén escoitamos na casa moita música actual. Agora, mentras respondo a esta entrevista, acompañeime por exemplo do monográfico que a pianista Martha Argerich dedicou a Chopin en 2010. Ao remate dese disco pasei as recomendacións aleatorias semanais de Spotify, para responder con sinceridade, escoitando os novos singles publicados por Keaton Henson, Silvia Pérez Cruz, Rodrigo Leão ou Jorge Drexler. Por suposto, ao chegar á anterior pregunta, escoitei unha vez máis o primeiro disco de Paulina y el Buscapié (único dispoñible en Spotify), música que sempre me levanta a paletilla».